شیراز
شهرستان شیراز یکی از شهرستان های استان فارس است. این شهرستان در سال 1316 به مرکزیت شهر شیراز تاسیس گردید. جمعیت این شهرستان بر اساس نتایج سرشماری سال 1395، برابر با ۱٬۸۱۲٬۸۹۷ تن بوده است. شیراز یکی از شهر های بزرگ ایران و یکی از کلان شهر های این کشور و مرکز استان فارس است. شیراز پنجمین شهر بزرگ و پر جمعیت ایران است.
آب انبار حافظیه
آب انبار حافظیه زیر رواق حافظ قرار گرفته که از زمان ساخته شدن رواق، راه ورود بدان مسدود شده است. در حال حاضر نیز سه دریچه سنگی حجاری شده به بیرون دارد. آب انبار حافظیه به صورت کانال در وسط رواق بیست ستونه قرار دارد و در گذشته از آب انبارهای مهم شیراز بوده است. و حافظیه را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم کرده، به گونهای که مقبره حافظ در ناحیه شمالی قرار گرفتهاست. این آب انبار از مجموعه آب انبارهای کریم خانی است که از جاذبه های گردشگری فارس به شمار می رود و در تاریخ 14/8/1355 با شماره 935 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند.
آب انبار دیوانخانه
آب انبار دیوانخانه روبروی ارگ کریمخانی قرار دارد که تنها پلکان و قسمتی از آن باقی مانده است. بر روی این آب انبار در گذشته ساختمانی به نام نقاره خانه وجود داشته که برای رسانیدن پیام های مهم به مردم ساخته شده بوده که هم اینک ویران شده است. علاوه بر این،بنای پشت آن که شامل بادگیری برای تهویه هوای درون آب انبار بوده، نیز به کلی ویران شده. میان این آب انبار و ساختمان دیوانخانه مکانی وجود داشته که آن ساختمان نیز هم اکنون ویران شده و تنها یکی از قوس های آن بر روی ساختمان دیوانخانه به جای مانده است. از اردیبهشت 1331 که آب مورد نیاز مردم شیراز لوله کشی شد، استفاده از آب انبارها کاهش یافت و به تدریج دهانه آنها بوسیله خاک پوشانده شد. آب انبار دیوان خانه از مجموعه آب انبارهای کریمخانی است که از جاذبه های گردشگری فارس محسوب می گردد و در تاریخ 14/8/1355 با شماره 935 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند.
آب انبار هفت تنان
آب انبار هفت تنان در ضلع جنوب شرقی باغ و عمارت تاریخی هفت تنان قرار دارد. تهویه ای که برای آب انبار مذکور در نظر گرفته شده است با آب انبار پشت مسجد وکیل متفاوت است و عبارت از دریچه هایی است که در اطراف برج آب انبار تعبیه و در مدخل دریچه نرده آجری نصب شده است. در سمت غربی آب انبار، سر در قدیمی از دوره زندیه باقی است که به زیبایی کاشیکاری شده است. بادگیر آجری این بنا تخریب شده است . این آب انبار از مجموعه آب انبارهای کریمخانی است که از جاذبه های گردشگری فارس محسوب می شود و در تاریخ 14/8/1355 با شماره 935 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند.
آب انبار وکیل
آب انبار وکیل در جنوب حمام وکیل قرار دارد و هم زمان با مسجد در حدود سال ۱۱۸۰ ه.ق توسط کریم خان زند ساخته شده است. بنای آب انبار دارای راه پله ، مخزنی مربع مستطیل ، بادگیر و پوشش طاقی است و پله های ورودی از سنگ حجاری شده ، تهیه شده. پوشش طاقی مخزن بنا، در میانه بر روی چهار پایه مربع شکل قرار گرفته، که ارتفاع این پایه هاست. بادگیر بنا از آجر ساخته شده است که نمای فوقانی آن با تزیینات آجری تزئین شده و نقوشی تقریبا مشابه نقوش برج هایا رگ کریم خان دارد. بادگیر آب انبار دو طرفه بوده و تیغه ای در وسط آن وجود داشته است که از یک سمت تیغه ، باد وارد آب انبار شده و بر روی آب گذر کرده و از طریق تبخیر سطحی آب باعث خنک شدن آب می شده و از سمت دیگر و نیز از طریق سوراخ های تعبیه شده بر روی عرق چین خارج می شده است. این آب انبار از مجموعه آب انبارهای کریم خانی است که از جاذبه های گردشگری فارس محسوب می شود و در تاریخ 14/8/1355 با شماره 935 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند.
آب انبارهای کریمخانی
فارس در منطقه ای کم آب قرار دارد. به همین جهت از قدیم مجموعه ای از راهکارهای مختلف جهت دستیابی به منابع آب وجود داشته است. احداث آب انبار ها یکی از این راهکارها بوده است. آب انبارهای معروف شیراز تا پیش از لوله کشی عبارت بودند از آب انبارهای آستانه ـ قوام « واقع در محله قوام » ـ آتشی ها « لب آب » ـ حاج عباس « جنب باغ ملی » ـ مشیر « محله مشیر» ـ بی بی دختران « محله سنگ سیاه » اشاره کرد که امروزه از آنها جز نامی باقی نیست. از آن روزگار تنها مجموعه آب انبارهای کریمخانی به یادگار مانده است که مشمول داستانها و حکایت های بسیاری است. برای نمونه در فارسنامه ناصری در مورد ساخت ابنیه کریمخانی آمده است : در سال 1180 وکیل که خاطر را نظم ممالک ایران جز خراسان آسوده داشت شهر شیراز جنت طراز را پای تخت خود فرمود و بنیاد ساختن عمارت را نمود. اول قلعه شهر را از گچ و آجر بنا کرده با تمام رسانید بعد ارگی برای نشیمن و حرمسرای خود بساخت و بانجام رسانید. صاحب تاریخ زندیه نوشتهاست که چون اراضی خارج دروازه شیراز پستی و بلندی بسیار داشت دوازده هزار نفر عمله بولایات محروسه خود حواله داد که برای تسطیح و هموار نمودن اراضی حاضر نمود و جماعتی از مطربان و سرناچیان و زنان آوازه خوان را گماشت که در چند جا بساط عیش گسترده و مشغول به سازندگی بودند برای آنکه جماعت کارکنان بتردماغی و خوش حالی بوجد و سرور مشغول به عمل باشند. آب انبارهای کریمخانی شامل: آب انبارهای حافظیه، وکیل، دیوانخانه و هفت تن است که به دستور کریمخان زند(1163-1193 ه.ق) برای تهیه آب آشامیدنی مردم شیراز در چند نقطه شهر ساخته شد و به آب انبارهای کریمخانی مشهور است. طرح این آب انبارها بر گرفته از معماری دوران صفویه است و از نظر ساختمانی بسیار محکم و بزرگ هستند. مخزن این آب انبارها بسیار وسیع است. به وسیله پلکانی سنگی، امکان دستیابی به آب در این آب انبار فراهم می شده است. بادگیرهای بلند این آب انبارها که برای خنک کردن آب و تهویه فضای موجود تعبیه شده اند بوسیله آجر و نقش های لوزی بر دهانه آن ها ساخته و تزیین شده اند. کانال های آب رسانی آن ها نیز از سنگ و ساروج ساخته شده اند. ارتفاع هر کانال 60/1 متر و ضخامت دیواره کانالهای 0/5 متر می باشد. منشاء کانال آبرسانی در زمان زندیه قنات رکن آباد بوده است. دو نکته در مورد آب انبارهای مذکور حائز اهمیت است: نخست عمق و بزرگی آنهاست که پیش و پس از آن تاریخ دیده نمی شود و دوم شکل تهویه آن است که آبی بسیار خنک و گوارا را به طالبان ارائه می کرده است. آب انبارهای کریمخانی در تاریخ 14/8/1355 با شماره 935 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند.
آتشکده ای بر فراز شیراز(چاه مرتاض علی)
چاه مرتضی علی (مرتاض علی) در نزدیکی برج دیو (دید) بر فراز كوهستان شمال شرقي شيرازقرار دارد. این مکان محلی برای گردآمدن گردشگران، کوهنوردان است و از مناطق مهم اهل طریقت در فارس محسوب می شود. ميگويند زماني زاهدي به نام مرتاض علي در آن مقيم و به عبادت مشعول بوده است. در این بنا مقبره ای به نام او وجود دارد. اين ساختمان شامل چند اطاق و دو آبانبار است و مردم شيراز آنرا مكان مقدسي ميدانند و اعتقاد دارند كه هركس چهل شب جمعه يا شنبه در آنجا بماند و چله بگيرد بعد از هفته چهلم آرزويش برآورده خواهد شد. قسمتهاي مختلفاين بنا با سنگوگچ ساخته شده و در پارهاي از قسمتهاي آن كتيبههايي از آيات قرآن و احاديث با كاشي ديده ميشود. دراين مجموعه كوچك ساختماني پلهاي وجود داردكه وقتي از آن پائين رود به صفحهاي كوچك و تاريك ميرسند كه بابوريا مفروش و محل نياز و نماز است و فقط بوسيله نور مصنوعي ميتواند روشن باشد. بعضي عقيده دارند كه قدمتگاه حضرتامير(ع)است ولي به احتمالقوي آتشگاه يا آتشكدهاي از زمان ساسانيان بودهاست زيرا قوسهاي بيضي شكلي كه درآنديده ميشود و مصالح ساختماني قلوه سنگ وگچ وآهک نشانههايي ازسبك ساختماني آتشكدههاي آن زمان است. معمولا آتشكدههاي قديم ايران دربلنديها قرار داشتند. فرصتالدوله دركتاب آثار عجم در مورد چاه مرتضي علي مطالبي نگاشته كه عينا قسمتي از آن نقل ميگردد. « …… وسعتگاهي است كه چند اطاق ازسنگ وگچ در آن ساخته و دوآبانبار بزرگ نيز پرداختهاند و اطاقي هم يك دربي دارد كه اندرونش وسيع است. درآن اطاق روبروي درب طاق كاشيكاري وآيات و احاديثي بر آنها نوشتهاند. در آن چندپله است كه چون پائين روندبه صفحهاي ميرسند كوچك و تاريك كه جز به مدد چراغ نتوان رفت بوريائي فرش آن صفه است و آن محل نماز و مقام نياز است. مردم ميگويند قدمگاه حضرت مرتضي علي (ع) است بعضي را گمان اين است كه آنجا در قديم دخمه و معبد پارسيها (زردشتيها) بوده. به هر صورت شبهاي شنبه جماعتي كثير در آن مقام رفته وبيتوته مينمايند و حاجتي كه دارند از خداوند طلب ميدارند و بسيار واقع شده كه حاجتشان برآورده ميشود».
قوس طاقنماي ايوان اين بنا هلالي شكل است ولي بقيه قوسها درقسمتهاي ديگرساختمان جناقي هستند واين نشانه اين است كه قسمتي ازبنا كه دردوران ساسانيان برپا شده به حال اوليه خود باقي مانده ودربقيه قسمتها در دورههاي مختلف اسلامي تعميراتي به عمل آمده و به اين مجموعه شكلهاي جديدي داده است. دورادور مدخل چاهي كه در اين مكان وجود دارد و آنرا مقدس ميدانند چند كتيبه سنگي ديده ميشود كتيبه فوقاني خواناست ولي كتيبههاي طرفين به سبب مرور زمان پاك شده و اكنون نميتوان كاملا آنرا تشخيص داد. كتيبه بالاي سر در ورودي به خط ثلث است و روي آن اسامي دوازده امام نوشته شده است:
اللهم صل علي محمد المصطفي و صل عليعليالمرتضي و صل علي فاطمه مريمالمهدي و صل علي حسنالمجتبي و صل علي حسين بن علي وصلعلي محمدبن عليالتقي وصل علي محمدبن عليالنقي و صل عليحسنبنالعسگري و صل علي حجةالقائمالمهدي.
در داخل ورودي و در داخل سر در نيز كتيبه ديگري با قطعات آبي و سفيد از كاشي و به خط كوفي ديده ميشود كه كلمات الله؛ محمد؛ علي در روي آن خوانده ميشود.
در زير كليد قوس سر در چاه كتيبه كوچكي روي سنگ مرمر زرد رنگ نقر شده و كلمات الله، محمد، علي، فاطمه، حسن و حسين روي آن خوانده ميشود.
بر پيشاني سر درچاه نيز كتيبهاي روي سنگ مرمر كنده شده كه خط آن از نوع نستعليق است و عبارات زير روي آن خوانده ميشود:
قالالنبي صل اله عليه وآله وسلم افضلالصلوة واكملالتحيات. مثل اهل بيتي كمثل سفينةالنوح من تمسك بها نجي و من تخلف عنهاغرق 1328ه.ق. دراطراف سنگ مرمرمذكوراسامي دوازده امام وچهارده مغصوم را چنين نقر نمودهاند.
به نبي عبدي رسول مدني
و اخيه اسدالله مسمي بعلي
و بزهرا بتول و بام ولدتها
و بسبطيه و شبليه هما نجل زكي
و به موسي و علي و تقي و نقي و بذيالعسكر و الحجةالقائم بالحق.
الذي يضرب بالسيف بحكم بالسيف بحكم ازلي
دور پيشاني مدخل مدخل چاه كتيبه از سنگ گندمي نصب شده كه از گوشه راست چنين خوانده ميشود:
يا علي غرض نقشي است كه از ما باز ماند
كه هستي را نميبينم بقائي يا علي خواهم كه در دو وقت بفرياد من رسي 1253 (ه.ق.)
يا فاطمه اول دم ممات و دوم بر سر لحد يا علي مگر صاحبدلي از روي رحمت
كند در حق درويشان دعائي بر پيشاني مدخل ورودي چاه و بالاي طاق چاه نيز كتيبه كاشيكاري معرق بسيار زيبائي از دوره صفويه باقي است. خط كتيبه ثلث و شبيه كاشي كاري و كتيبههاي مسجد جامع عتيق است و چنين خوانده ميشود:
قالالنبي صل الله عليه و آله
انا مدينةالعلم وعلي بابهاصدقالله محمدعربي آبروي هردوسراست
كسي كه چاكر درش نيست خاك برسر او
شنيدهام كه تظلم نموده است مسيح
عجب خجسته حديثست سنگ دردم او
كه در مدينه علم علي است در آدم
بدين حديث لب لعل و روح روان او
در بين اشعار كتيبه سه كتيبه كوچك نصب گرديده و كتيبه فوقاني شامل تاريخ كتيبه است و چنين خوانده ميشود: سنه 1012 و كتيبه زيرين چنين است:
عبدالله حافظ بين حسين.
همانطوركه درمطالب ذكرشده دربالاديده شد، اين مجموعه ساختماني احتمالا از زمان ساسانيان، به صورت آتشكدهاي مورد احترام مردم شيراز بوده، به طوريكه حتي پس از پذيرفتن دين مبين اسلام بازاز تقديس آن دست برنداشتهاند، ولي چون نسل هاي جوان تر از اصل و منشاء آن اطلاعي نداشتهاند، تقديس آنرا به مقدسين مذهب جديدشان، يعني دين مبين اسلام و خصوصا مذهب شيعه و ائمه طاهرين نسبت دادهاند ودرهردوره از ادوار تاريخي، خصوصا در زمان صفويه و بعد از آن در عهد قاجاريه تعميراتي در آن به عمل آوردهاند و الحاقاتي به آن افزودهاند و حتي در عصر حاضر نيز اين مكان تاريخي مورد احترام مردم مسلمان شيراز ميباشد. بناي مذكور پس از بررسي كارشناسان اداره كل حفاظت آثار باستاني ايران به شماره 943 در رديف آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
قوس طاقنماي ايوان اين بنا هلالي شكل است ولي بقيه قوسها درقسمتهاي ديگرساختمان جناقي هستند واين نشانه اين است كه قسمتي ازبنا كه دردوران ساسانيان برپا شده به حال اوليه خود باقي مانده ودربقيه قسمتها در دورههاي مختلف اسلامي تعميراتي به عمل آمده و به اين مجموعه شكلهاي جديدي داده است. دورادور مدخل چاهي كه در اين مكان وجود دارد و آنرا مقدس ميدانند چند كتيبه سنگي ديده ميشود كتيبه فوقاني خواناست ولي كتيبههاي طرفين به سبب مرور زمان پاك شده و اكنون نميتوان كاملا آنرا تشخيص داد. كتيبه بالاي سر در ورودي به خط ثلث است و روي آن اسامي دوازده امام نوشته شده است:
اللهم صل علي محمد المصطفي و صل عليعليالمرتضي و صل علي فاطمه مريمالمهدي و صل علي حسنالمجتبي و صل علي حسين بن علي وصلعلي محمدبن عليالتقي وصل علي محمدبن عليالنقي و صل عليحسنبنالعسگري و صل علي حجةالقائمالمهدي.
در داخل ورودي و در داخل سر در نيز كتيبه ديگري با قطعات آبي و سفيد از كاشي و به خط كوفي ديده ميشود كه كلمات الله؛ محمد؛ علي در روي آن خوانده ميشود.
در زير كليد قوس سر در چاه كتيبه كوچكي روي سنگ مرمر زرد رنگ نقر شده و كلمات الله، محمد، علي، فاطمه، حسن و حسين روي آن خوانده ميشود.
بر پيشاني سر درچاه نيز كتيبهاي روي سنگ مرمر كنده شده كه خط آن از نوع نستعليق است و عبارات زير روي آن خوانده ميشود:
قالالنبي صل اله عليه وآله وسلم افضلالصلوة واكملالتحيات. مثل اهل بيتي كمثل سفينةالنوح من تمسك بها نجي و من تخلف عنهاغرق 1328ه.ق. دراطراف سنگ مرمرمذكوراسامي دوازده امام وچهارده مغصوم را چنين نقر نمودهاند.
به نبي عبدي رسول مدني
و اخيه اسدالله مسمي بعلي
و بزهرا بتول و بام ولدتها
و بسبطيه و شبليه هما نجل زكي
و به موسي و علي و تقي و نقي و بذيالعسكر و الحجةالقائم بالحق.
الذي يضرب بالسيف بحكم بالسيف بحكم ازلي
دور پيشاني مدخل مدخل چاه كتيبه از سنگ گندمي نصب شده كه از گوشه راست چنين خوانده ميشود:
يا علي غرض نقشي است كه از ما باز ماند
كه هستي را نميبينم بقائي يا علي خواهم كه در دو وقت بفرياد من رسي 1253 (ه.ق.)
يا فاطمه اول دم ممات و دوم بر سر لحد يا علي مگر صاحبدلي از روي رحمت
كند در حق درويشان دعائي بر پيشاني مدخل ورودي چاه و بالاي طاق چاه نيز كتيبه كاشيكاري معرق بسيار زيبائي از دوره صفويه باقي است. خط كتيبه ثلث و شبيه كاشي كاري و كتيبههاي مسجد جامع عتيق است و چنين خوانده ميشود:
قالالنبي صل الله عليه و آله
انا مدينةالعلم وعلي بابهاصدقالله محمدعربي آبروي هردوسراست
كسي كه چاكر درش نيست خاك برسر او
شنيدهام كه تظلم نموده است مسيح
عجب خجسته حديثست سنگ دردم او
كه در مدينه علم علي است در آدم
بدين حديث لب لعل و روح روان او
در بين اشعار كتيبه سه كتيبه كوچك نصب گرديده و كتيبه فوقاني شامل تاريخ كتيبه است و چنين خوانده ميشود: سنه 1012 و كتيبه زيرين چنين است:
عبدالله حافظ بين حسين.
همانطوركه درمطالب ذكرشده دربالاديده شد، اين مجموعه ساختماني احتمالا از زمان ساسانيان، به صورت آتشكدهاي مورد احترام مردم شيراز بوده، به طوريكه حتي پس از پذيرفتن دين مبين اسلام بازاز تقديس آن دست برنداشتهاند، ولي چون نسل هاي جوان تر از اصل و منشاء آن اطلاعي نداشتهاند، تقديس آنرا به مقدسين مذهب جديدشان، يعني دين مبين اسلام و خصوصا مذهب شيعه و ائمه طاهرين نسبت دادهاند ودرهردوره از ادوار تاريخي، خصوصا در زمان صفويه و بعد از آن در عهد قاجاريه تعميراتي در آن به عمل آوردهاند و الحاقاتي به آن افزودهاند و حتي در عصر حاضر نيز اين مكان تاريخي مورد احترام مردم مسلمان شيراز ميباشد. بناي مذكور پس از بررسي كارشناسان اداره كل حفاظت آثار باستاني ايران به شماره 943 در رديف آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
آتشکده قطب آباد
قدمت بنای چهارطاقی قطب آباد (زهرشیر یا ظهر شیر) در فارس، به زمان ساسانیان می رسد. این بنا از سنگ و ساروج ساخته شده که به عنوان آتشکده مورد استفاده قرار می گرفته¬ است. چهارطاقی در فاصله ۱۲ کیلومتری مرکز بخش، در اطراف روستای باباعرب (علویه) و بر روی تپه ای واقع شده است و با شماره ثبتی 998 در تاریخ ۲ مهر ۱۳۵۳ به ثبت آثار ملی رسیده است. این بنای ساسانی کمتر مورد توجه تورهای گردشگری قرار دارد.
آرامگاه خواجو كرماني
آرامگاه خواجو در شمال شيراز، در دامنه كوه صبوي و در ابتداي جاده شيراز - اصفهان، در تنگ الله اكبر قرار گرفته است. قبر وي مشرف بر دروازه قرآن مي باشد. آب چشمه معروف ركناباد نيز از كنار مقبره خواجو مي گذرد. اين آرامگاه در سال 1315 شمسي با اعتبارات اداره فرهنگ فارس ساخته شد. محل آرامگاه در محوطه اي بدون سقف قرار دارد. در وسط صفه آن سنگ قبري است كه بالاي آن محدب و داراي برآمدگي است. روي اين سنگ كتيبه اي كه بيانگر قبر خواجو باشد وجود ندارد. فقط بالاي سنگ عبارت: كل من عليها فان و يبقي وجه ربك ذوالجلال و الاكرام به خط ثلث نوشته شده است. در بالا و پايين قبر نيز دو ستون سنگي كوتاه قرار دارد كه طبق رسم آن زمان در بالا و پايين قبور عرفا و شعرا وجود داشته است. در سال 1337 شمسي اداره باستان شناسي فارس اقدام به ساخت يك اطاق در قسمت شمالي محوطه آرامگاه كرد. در پيشاني اين اطاق دو غزل از غزليات خواجو به خط نستعليق بر روي كاشي هاي آنجا نوشته شده است. با اين مطلع:
دوش مي كردم سؤال از جان كه آن جانانه كو؟ گفت: بگذر زان بت پيمان شكن پيمانه كو؟
و ديگر به مطلع
صبحدم دل را مقيم خلوت جان يافتم از نسيم صبح بوي زلف جانان يافتم
كه هم اينك اين اتاق تبديل به فرهنگسراي خواجو گرديده است. كمي بالاتر از مقبره خواجو 3 غار به چشم مي خورد. يكي از آنها غاري است كه محل عبادت و رياضت زهاد و مشايخ بوده و خواجو نيز مدتي در آن جا به عبادت مشغول بوده است. غار ديگر كه در دهانه آن طاقي ضربي از نوع طاق كجاوه اي از سنگ و آجر زده شده محل قبر خواجه عمادالدين محمود، وزير معروف شاه شيخ ابواسحاق اينجو است. در كنار اين غار نقش برجسته اي از جنگ رستم و شير ديده مي شود كه به دستور حسينعلي ميرزا فرمانفرماي فارس در سال 1218 ه.ق ساخته شده است. در كنار آن نيز نقش برجسته ناتمامي از فتحعلي شاه قاجار و دو تن از پسرانش به چشم مي خورد. در دو طرف اين نقش برجسته دو نيم ستون به سبك ستون هاي دوره زنديه در درون كوه كار شده است. در سال 1370 به همت دانشكده ادبيات دانشگاه كرمان، كنگره بزرگداشت خواجو در كرمان برگزار شد و مراسم اختتاميه اين كنگره در شيراز انجام شد. با همين انگيزه به همت شهرداري شيراز و استانداري فارس، آرامگاه خواجو مرمت و بازسازي شده كه شامل بازسازي كف و بدنه و ايجاد يك سري ديواره هاي عمودي با مصالح سنگ است. هم چنين مجسمه اي از سر و صورت خواجه از سنگ تراشيده شده، در اين مكان قرار گرفته است. بناي آرامگاه خواجوي كرماني به شماره 916 در فهرست آثار تاريخي به ثبت رسيد.
دوش مي كردم سؤال از جان كه آن جانانه كو؟ گفت: بگذر زان بت پيمان شكن پيمانه كو؟
و ديگر به مطلع
صبحدم دل را مقيم خلوت جان يافتم از نسيم صبح بوي زلف جانان يافتم
كه هم اينك اين اتاق تبديل به فرهنگسراي خواجو گرديده است. كمي بالاتر از مقبره خواجو 3 غار به چشم مي خورد. يكي از آنها غاري است كه محل عبادت و رياضت زهاد و مشايخ بوده و خواجو نيز مدتي در آن جا به عبادت مشغول بوده است. غار ديگر كه در دهانه آن طاقي ضربي از نوع طاق كجاوه اي از سنگ و آجر زده شده محل قبر خواجه عمادالدين محمود، وزير معروف شاه شيخ ابواسحاق اينجو است. در كنار اين غار نقش برجسته اي از جنگ رستم و شير ديده مي شود كه به دستور حسينعلي ميرزا فرمانفرماي فارس در سال 1218 ه.ق ساخته شده است. در كنار آن نيز نقش برجسته ناتمامي از فتحعلي شاه قاجار و دو تن از پسرانش به چشم مي خورد. در دو طرف اين نقش برجسته دو نيم ستون به سبك ستون هاي دوره زنديه در درون كوه كار شده است. در سال 1370 به همت دانشكده ادبيات دانشگاه كرمان، كنگره بزرگداشت خواجو در كرمان برگزار شد و مراسم اختتاميه اين كنگره در شيراز انجام شد. با همين انگيزه به همت شهرداري شيراز و استانداري فارس، آرامگاه خواجو مرمت و بازسازي شده كه شامل بازسازي كف و بدنه و ايجاد يك سري ديواره هاي عمودي با مصالح سنگ است. هم چنين مجسمه اي از سر و صورت خواجه از سنگ تراشيده شده، در اين مكان قرار گرفته است. بناي آرامگاه خواجوي كرماني به شماره 916 در فهرست آثار تاريخي به ثبت رسيد.
آرامگاه شاه شجاع
شاه شجاع یکی از بزرگترین و شجاع ترین پادشاهان آل مظفر بوده است که در قرن هفتم چشم از جهان فرومی بندد و چون بعد از وی اختلاف بین جانشینان بوجود میاید وی را در محلی ساده و بدون هیچ تشریفاتی دفن می کنند و در زمان زندیه فردی به نام میرزا محمد خان کرمانی که از نوادگان شاه شجاع بود با اجازه کریم خان زند در سال 1191 هجری قمری سنگ بزرگی بر قبر وی نهاد و باغچه ای در اطراف آن احداث کرد و این سنگ تاکنون باقی مانده است. آرامگاه دارای 4 ستون مورب است که گنبدی در بالای آن قرار دارد. سطح بیرونی گنبد به وسیله کاشی های تک رنگ نیلوفری تزئین شده است و در سطح داخلی گنبد با کاشی های هفت رنگ تصاویر گل و بوته ایجاد کرده و در چهار قسمت داخل گنبد مطالب و اشعابه خط نستعلیق نوشته اند. آرامگاه دارای محوطه ای کوچک با تعدادی درخت نارنج می باشد.
ارگ کریمخانی
ارگ کريمخاني قصر سلطنتي و اندروني كريم خان زند (م. 1193) حاكم شيراز بوده است كه در سال 1180 ه.ق به دستور وي ساخته شد و در حال حاضر در شمال شرقي شيراز، در حوالي ميدان شهدا واقع شده است. كريم خان زند براي ساختن قصر خود ماهرترين سنگ تراشان، معماران و هنرمندان آن عصر را به شيراز دعوت كرد و بهترين نوع مصالح را از شهرها و كشورهاي مختلف خريداري نمود و در اختيار كارگران قرار داد. در مدت زمان كوتاهي بناي ارگ ساخته شد.
ميدان كريم خاني به عنوان تأسيسات و ارسن شهري شامل سه بخش مي شد:
1. بخش سياسي كه شامل عمارت كلاه فرنگي و ديوانخانه بود.
2. بخش اقتصادي كه شامل بازار وكيل مي شد.
3. بخش نظامي كه شامل ميدان مشق مي شد.
در اين ميدان، ارگ به عنوان خانه پادشاه و هسته اصلي ميدان عمل مي كرد. درساختن ارگ، معماري نظامي و معماري مسكوني هر دو با هم به كار رفته است چرا كه ارگ خانه پادشاه مي بود و بايد از ضريب امنيتي بالايي برخوردار باشد. بنابراين ديواره هاي بيروني كه همانند ديوارهاي يك قلعه نظامي است، بسيار مرتفع است.ديواره بنا در پايين 3 متر ضخامت دارد و به صورت مخروط ناقص بالا رفته و ضخامت آن در بالا به 2.8 متر مي رسد. و در قسمت بالا ديواركي جانپناه دارد كه محل استقرار سربازان بوده، تيركش هايي نيز در اين ديوار تعبيه شده كه برخي كوچك هستند و حالت مورب دارند كه محل قرار دادن تفنگ و اسلحه بوده و ديگر سوراخ هاي بزرگتري كه براي راندن دشمن بوده است. هشتي ورودي آن فضاي بزرگي است كه يك در به باره بند (اصطبل) داشته و در حال حاضر مكان فروش بليط است و در مقابل دري دارد كه به پشت بام مي رفته. همچنين در داخل هشتي چند طاق نما براي نشستن وجود دارد. هشتي ارگ نسبت به هشتي ديگر خانه ها تزيينات كمتري دارد. در قسمت باره بند اتاق هايي مخصوص سر مهتر وجود داشته كه هم اينك ويران شده است. اين مكان در زمان پهلوي به عنوان زندان زنان مورد استفاده قرار گرفت، در وسط آن ساختماني احداث شده بود كه به هنگام مرمت ويران شد.
4. حياط خلوت در پاي 4 برج وجود دارد كه حالت خدماتي دارند، بجز يكي از آنها كه به هشتي راه مي يابد و در واقع باره بند بوده. برج ها داراي سه طبقه اندكي راه آنها از درون همين حياط خلوت هاست. از داخل حياط پلكاني به طبقه دوم مي رود و از آنجا به وسيله يك رشته پلكان به طبقه سوم مي روند يعني از طبقه اول به طبقه دوم راهي وجود ندارد. در حمام داخل ارگ از طريق يكي از همين حياط خلوت ها بوده كه بعداً در ديگري از داخل خود حياط ارگ به حمام گشوده مي شود. اين حمام همانند ساير حمام ها داراي سر بينه و گره خانه است. سر بينه آن نيز شامل يك رختكن و يك حوض چندضلعي در وسط مي باشد كه به وسيله آهكبري تزيين شده است. از آنجا نيز وارد برزخ سوم شده كه يك راه به واجبي خانه و يك راه به تخت گرم خانه حمام دارد. در درون گرمخانه سر در خزينه وجود دارد. در زير خزينه آب گرم تون حمام قرار گرفته است. ارگ كريمخاني قلعه اي مستطيل شكل است كه در هر يك از اضلاع آن برجي از آجر به ارتفاع 15 متر ساخته شده است. مابين اضلاع شمالي، جنوبي و غربي، ايوان بزرگي متشكل از يك تالار و 2 اتاق سه دري بزرگ قرار دارد. در جلو هر سه ايوان مزبور دو ستون سنگي محكم به ارتفاع 8 الي 9 متر به چشم مي خورد. همچنين طبق معماري دوران زنديه حوضي 4 گوش در جلو هر ايوان ساخته شده است كه آب آنها از آب ركناباد تأمين مي شده. ضلع شرقي ارگ ديوار بلندي است كه درب ورودي در وسط آن قرار دارد. بر بالاي سردر ورودي صحنه اي از جنگ رستم و ديو سفيد به وسيله كاشي هاي هفت رنگ لعابدار تصوير شده است. حمام خصوصي پادشاه و راهرو و اتاق نگهبانان نيز در پشت همين ديوار ساخته شده اند. در جلو اين ايوان نيز دو ستون چوبي قرار دارد و حوضي چهارگوش نيز در جلو ايوان خودنمايي مي كند. مساحت حياط قصر 12.8 × 93.6 متر است. شالوده و ديوارهاي ارگ از سنگ ساخته شده اند و براي ساختن بقيه بنا از خشت پخته استفاده شده است. تزيينات داخلي، شامل قاب ها، ازاره هايي از سنگ مرمر يزد و تبريز و آيينه هاي بزرگي از روسيه، تركيه عثماني و اروپاست. نقاشي قسمت هاي بالا و سقف اتاق ها با آب طلا و لاجورد و رنگ هاي گياهي و معدني رنگ آميزي شده اند. نقش هاي اطاق ها اغلب گل و گياه و به شكل ترنج و اسليمي است. ارگ از نوع بناهاي سه ايوانه است كه ضلع ورودي آن به بخش خدماتي اختصاص دارد. پس از منقرض شدن حكومت زنديه و روي كار آمدن سلسله قاجاريه ارگ به دارالحكومه تبديل شد و مكاني براي استقرار يافتن واليان و حاكمان فارس گرديد و تا اوايل سلطنت پهلوي نيز وضع به همين منوال بود. در زمان استانداري شاهزاده عبدالحسين ميرزا فرمانفرما (متولد 1236 ، متوفي 1318 ه.ش) به دستور وي كاشي كاري هاي ارگ ترميم شد. در واقع در زمان حكومت قاجاريه به دليل خصومت قاجاريان با زنديان، نقاشي ها و كاشي كاري هاي زنديه كلنگي شدند و نقاشي ها و تزئينات قاجاريه جاي آن را گرفتند. امروزه يكي از اركان مرمت بناهاي زنديه آن است كه نقاشي ها و تزيينات آنها را از زير نقاشي هاي قاجاريه بيرون آورده و به نمايش بگذارند. در زمان سلطنت رضاخان پهلوي بين سال هاي 1320-1304 و بعد از آن ارگ به عنوان زندان بزرگ شهر در اختيار شهرباني قرار گرفت. در طول اين مدت تمام آثار نقاشي و مقرنس كاري اتاق ها را با گچ پوشاندند و اكثر اتاق ها و تالارها به وسيله چندين ديوار به صورت سلول هاي كوچكي در آمد. در سال 1350 ساختمان ارگ در اختيار سازمان ميراث فرهنگي قرار گرفت و كار مرمت و بازسازي آن مورد توجه قرار گرفت. بازسازي بنا در سال 1356 آغاز شد. در بازسازي ارگ براي حفظ اصالت بنا دقت فراواني شده و نقاشي هاي زيباي آن از زير گچ كاري ها بيرون آمده است. ارگ كريمخاني در فهرست آثار ملي ثبت شده است.
ميدان كريم خاني به عنوان تأسيسات و ارسن شهري شامل سه بخش مي شد:
1. بخش سياسي كه شامل عمارت كلاه فرنگي و ديوانخانه بود.
2. بخش اقتصادي كه شامل بازار وكيل مي شد.
3. بخش نظامي كه شامل ميدان مشق مي شد.
در اين ميدان، ارگ به عنوان خانه پادشاه و هسته اصلي ميدان عمل مي كرد. درساختن ارگ، معماري نظامي و معماري مسكوني هر دو با هم به كار رفته است چرا كه ارگ خانه پادشاه مي بود و بايد از ضريب امنيتي بالايي برخوردار باشد. بنابراين ديواره هاي بيروني كه همانند ديوارهاي يك قلعه نظامي است، بسيار مرتفع است.ديواره بنا در پايين 3 متر ضخامت دارد و به صورت مخروط ناقص بالا رفته و ضخامت آن در بالا به 2.8 متر مي رسد. و در قسمت بالا ديواركي جانپناه دارد كه محل استقرار سربازان بوده، تيركش هايي نيز در اين ديوار تعبيه شده كه برخي كوچك هستند و حالت مورب دارند كه محل قرار دادن تفنگ و اسلحه بوده و ديگر سوراخ هاي بزرگتري كه براي راندن دشمن بوده است. هشتي ورودي آن فضاي بزرگي است كه يك در به باره بند (اصطبل) داشته و در حال حاضر مكان فروش بليط است و در مقابل دري دارد كه به پشت بام مي رفته. همچنين در داخل هشتي چند طاق نما براي نشستن وجود دارد. هشتي ارگ نسبت به هشتي ديگر خانه ها تزيينات كمتري دارد. در قسمت باره بند اتاق هايي مخصوص سر مهتر وجود داشته كه هم اينك ويران شده است. اين مكان در زمان پهلوي به عنوان زندان زنان مورد استفاده قرار گرفت، در وسط آن ساختماني احداث شده بود كه به هنگام مرمت ويران شد.
4. حياط خلوت در پاي 4 برج وجود دارد كه حالت خدماتي دارند، بجز يكي از آنها كه به هشتي راه مي يابد و در واقع باره بند بوده. برج ها داراي سه طبقه اندكي راه آنها از درون همين حياط خلوت هاست. از داخل حياط پلكاني به طبقه دوم مي رود و از آنجا به وسيله يك رشته پلكان به طبقه سوم مي روند يعني از طبقه اول به طبقه دوم راهي وجود ندارد. در حمام داخل ارگ از طريق يكي از همين حياط خلوت ها بوده كه بعداً در ديگري از داخل خود حياط ارگ به حمام گشوده مي شود. اين حمام همانند ساير حمام ها داراي سر بينه و گره خانه است. سر بينه آن نيز شامل يك رختكن و يك حوض چندضلعي در وسط مي باشد كه به وسيله آهكبري تزيين شده است. از آنجا نيز وارد برزخ سوم شده كه يك راه به واجبي خانه و يك راه به تخت گرم خانه حمام دارد. در درون گرمخانه سر در خزينه وجود دارد. در زير خزينه آب گرم تون حمام قرار گرفته است. ارگ كريمخاني قلعه اي مستطيل شكل است كه در هر يك از اضلاع آن برجي از آجر به ارتفاع 15 متر ساخته شده است. مابين اضلاع شمالي، جنوبي و غربي، ايوان بزرگي متشكل از يك تالار و 2 اتاق سه دري بزرگ قرار دارد. در جلو هر سه ايوان مزبور دو ستون سنگي محكم به ارتفاع 8 الي 9 متر به چشم مي خورد. همچنين طبق معماري دوران زنديه حوضي 4 گوش در جلو هر ايوان ساخته شده است كه آب آنها از آب ركناباد تأمين مي شده. ضلع شرقي ارگ ديوار بلندي است كه درب ورودي در وسط آن قرار دارد. بر بالاي سردر ورودي صحنه اي از جنگ رستم و ديو سفيد به وسيله كاشي هاي هفت رنگ لعابدار تصوير شده است. حمام خصوصي پادشاه و راهرو و اتاق نگهبانان نيز در پشت همين ديوار ساخته شده اند. در جلو اين ايوان نيز دو ستون چوبي قرار دارد و حوضي چهارگوش نيز در جلو ايوان خودنمايي مي كند. مساحت حياط قصر 12.8 × 93.6 متر است. شالوده و ديوارهاي ارگ از سنگ ساخته شده اند و براي ساختن بقيه بنا از خشت پخته استفاده شده است. تزيينات داخلي، شامل قاب ها، ازاره هايي از سنگ مرمر يزد و تبريز و آيينه هاي بزرگي از روسيه، تركيه عثماني و اروپاست. نقاشي قسمت هاي بالا و سقف اتاق ها با آب طلا و لاجورد و رنگ هاي گياهي و معدني رنگ آميزي شده اند. نقش هاي اطاق ها اغلب گل و گياه و به شكل ترنج و اسليمي است. ارگ از نوع بناهاي سه ايوانه است كه ضلع ورودي آن به بخش خدماتي اختصاص دارد. پس از منقرض شدن حكومت زنديه و روي كار آمدن سلسله قاجاريه ارگ به دارالحكومه تبديل شد و مكاني براي استقرار يافتن واليان و حاكمان فارس گرديد و تا اوايل سلطنت پهلوي نيز وضع به همين منوال بود. در زمان استانداري شاهزاده عبدالحسين ميرزا فرمانفرما (متولد 1236 ، متوفي 1318 ه.ش) به دستور وي كاشي كاري هاي ارگ ترميم شد. در واقع در زمان حكومت قاجاريه به دليل خصومت قاجاريان با زنديان، نقاشي ها و كاشي كاري هاي زنديه كلنگي شدند و نقاشي ها و تزئينات قاجاريه جاي آن را گرفتند. امروزه يكي از اركان مرمت بناهاي زنديه آن است كه نقاشي ها و تزيينات آنها را از زير نقاشي هاي قاجاريه بيرون آورده و به نمايش بگذارند. در زمان سلطنت رضاخان پهلوي بين سال هاي 1320-1304 و بعد از آن ارگ به عنوان زندان بزرگ شهر در اختيار شهرباني قرار گرفت. در طول اين مدت تمام آثار نقاشي و مقرنس كاري اتاق ها را با گچ پوشاندند و اكثر اتاق ها و تالارها به وسيله چندين ديوار به صورت سلول هاي كوچكي در آمد. در سال 1350 ساختمان ارگ در اختيار سازمان ميراث فرهنگي قرار گرفت و كار مرمت و بازسازي آن مورد توجه قرار گرفت. بازسازي بنا در سال 1356 آغاز شد. در بازسازي ارگ براي حفظ اصالت بنا دقت فراواني شده و نقاشي هاي زيباي آن از زير گچ كاري ها بيرون آمده است. ارگ كريمخاني در فهرست آثار ملي ثبت شده است.
بازار وکیل
از بازارهاي شيراز است كه در زمان كريم خان زند (1172 - 1193 ه.ق) در شرق شيراز در محله درب شاهزاده، در كنار مسجد وكيل و در شرق ميدان شهدا احداث شده است. معماري اين بنا بر گرفته از بازار قيصريه لار و همچون بازارچه بلند اصفهان ساخته شاه عباس كبير است اما عرض بازار وكيل بيش از ساير بازارهاست. همچنين 74 دهانه طاق ضربي بازار با ارتفاع بيش از 11 متر مرتفع تر از طاق ساير بازارهاست كه البته هم اينك به علت خاكريزي كف بازار، ارتفاع طاق ها به ده متر تقليل يافته است. اين بازار كه از نظرمعماري داراي سه فضاي عبور و مرور (فضايي براي گذر مشتريان)، حريم مغازه (به ارتفاع تقريبي 2 پله بالاتر از سطح زمين)، فضاي مغازه (محل فروش) است. داراي پنج در بزرگ است كه در چهار سوي آن قرار گرفته است. هم چنين شامل دو رشته شمالي - جنوبي و شرقي - غربي است كه چون صليبي يكديگر را قطع كرده اند. در تقاطع اين دو رشته چهار سوق قرار گرفته است كه بر روي يك هشتي قرار دارد. اين چهار سوق داراي طاق بزرگ ضربي محكمي است و در پاي طاق نيز چند ترنج آجركاري شده است. در هشتي نيز مغازه هايي چهارگوش در دو طبقه وجود دارد. ضلع شمالي - جنوبي بازار از دروازه اصفهان شروع مي شود و تا كوچه جنوبي سراي مشير ادامه مي يابد. در دو طرف اين راسته هر قسمت 41 جفت (82 باب) مغازه وجود دارد كه در جلو هر يك سكويي از قطعات سنگي بزرگ كه بر روي آن، ترنج هايي برجسته حجاري شده است. در اين بازار براي مصونيت از رطوبت، مغازه ها را در حدود يك متر فراتر از سطح زمين ساخته اند. مغازه ها اغلب داراي پستو بوده و در دو طبقه طراحي شده اند. در شمال شرقي اين راسته، چند كاروانسراي قديمي به نام هاي روغني، گمرك و احمدي ساخته شده است كه در ورودي آنها در درون بازار است. هر يك از اين كاروانسراها داراي چندين حجره مي باشند. راسته شمالي - جنوبي را بازار بزازان نيز ناميده اند. در سال 1315 به علت گسترش خيابان زند 11 حجره از حجره هاي اين ضلع از بين رفته است.
ضلع شرقي - غربي نيز داراي دو بخش است:
1. قسمت شرقي چهار سوق كه آن را بازار علاقه بندان مي نامند. اين بخش داراي 19 جفت مغازه است كه هم اينك مركز فرش است و مغازه هاي عطاري نيز در اين قسمت يافت مي شود.
2. قسمت غربي چهارسوق كه آن را بازار تركش دوزها مي نامند و داراي 10 جفت مغازه است كه هم اينك مركز فروش فرش هاي ايراني است.
در ضلع جنوبي چهارسوق در موازات با بازار تركش دوزها، بازار ديگري قرار دارد كه مدخل آن در جلو سر در مسجد وكيل است و به بازار شمشيرگرها معروف است. اين بازار نيز داراي 11 جفت مغازه است. در زير چهار سوق، حوض بزرگي از سنگ مرمر قرار داشته كه آب آن از مجرايي كه از زير بازار تركش دوزها مي گذشته، تأمين مي شده است. اين مجرا به صورت طاق ضربي است و از آجر و ساروج ساخته شده است و هم اينك نيز وجود دارد اما حوض مريري به علت بالا آمدن كف بازار، از بين رفته است. سيستم تهويه هوا به علت ارتفاع زياد سقف طاق و تويزه اي بازار كامل بوده. اين امر به وسيله بادگيرهايي ساده انجام مي گرفته هم چنين دريچه ها و روزنه هايي به نام جامخانه يا هورنور در زير سقف تعبيه شده بوده كه هوا و نور كافي را به بازار مي رسانند اما هم اينك پس از مرمت، اين روزنه ها بسته شده اند. هم اينك در بالاي مغازه ها مشبك هايي جهت تهويه هوا و روشنايي وجود دارد. در ورودي جنوب اين بازار در سال 1368 از جانب ميراث فرهنگي، اندكي پي بندي شده است. سيم كشي جديد برق مغازه ها از يك طرف بازار به ديگر سو، چهره قديمي بازار را مخدوش نموده است. سازمان ميراث فرهنگي، بازار وكيل را در تيرماه 1315 با شماره 924 به ثبت رسانده است.
ضلع شرقي - غربي نيز داراي دو بخش است:
1. قسمت شرقي چهار سوق كه آن را بازار علاقه بندان مي نامند. اين بخش داراي 19 جفت مغازه است كه هم اينك مركز فرش است و مغازه هاي عطاري نيز در اين قسمت يافت مي شود.
2. قسمت غربي چهارسوق كه آن را بازار تركش دوزها مي نامند و داراي 10 جفت مغازه است كه هم اينك مركز فروش فرش هاي ايراني است.
در ضلع جنوبي چهارسوق در موازات با بازار تركش دوزها، بازار ديگري قرار دارد كه مدخل آن در جلو سر در مسجد وكيل است و به بازار شمشيرگرها معروف است. اين بازار نيز داراي 11 جفت مغازه است. در زير چهار سوق، حوض بزرگي از سنگ مرمر قرار داشته كه آب آن از مجرايي كه از زير بازار تركش دوزها مي گذشته، تأمين مي شده است. اين مجرا به صورت طاق ضربي است و از آجر و ساروج ساخته شده است و هم اينك نيز وجود دارد اما حوض مريري به علت بالا آمدن كف بازار، از بين رفته است. سيستم تهويه هوا به علت ارتفاع زياد سقف طاق و تويزه اي بازار كامل بوده. اين امر به وسيله بادگيرهايي ساده انجام مي گرفته هم چنين دريچه ها و روزنه هايي به نام جامخانه يا هورنور در زير سقف تعبيه شده بوده كه هوا و نور كافي را به بازار مي رسانند اما هم اينك پس از مرمت، اين روزنه ها بسته شده اند. هم اينك در بالاي مغازه ها مشبك هايي جهت تهويه هوا و روشنايي وجود دارد. در ورودي جنوب اين بازار در سال 1368 از جانب ميراث فرهنگي، اندكي پي بندي شده است. سيم كشي جديد برق مغازه ها از يك طرف بازار به ديگر سو، چهره قديمي بازار را مخدوش نموده است. سازمان ميراث فرهنگي، بازار وكيل را در تيرماه 1315 با شماره 924 به ثبت رسانده است.
باغ ارم
در شمال غربي شيراز و در انتهاي خيابان ارم و در تقاطع بلوار شرقي - غربي باغ ارم و بلوار شمالي - جنوبي جام جم و آسياب سه تايي، باغ ارم قرار گرفته است. اين باغ به مناسبت عمارت و باغ بزرگي كه در گذشته توسط شدادبن عاد پادشاه عربستان به رقابت با بهشت ساخته شده و ارم ناميده شده بود، به باغ ارم مشهور گرديده است. تاريخ ساخت اين باغ را به دروه سلجوقيان نسبت داده اند چرا كه در آن زمان، باغ تخت و چند باغ ديگر توسط اتابك قراجه حكمران فارس - كه از سوي سنجر شاه سلجوقي به حكومت فارس منصوب شده بود، احداث شد و احتمال ايجاد اين باغ به درخواست وي و در آن زمان، زياد است. همچنين احتمال مي رود كه اين باغ در زمان كريم خان زند مرمت شده باشد. در اواخر سلسله زنديه، بيش ا ز75 سال اين باغ در تصاحب سران ايل قشقايي بود، بناي اوليه عمارت باغ ارم توسط جاني خان قشقايي اولين ايلخان قشقايي و پسرش محمدقلي خان و در زمان فتحعليشاه قاجار احداث شده است. معماري بنا نيز توسط شخصي به نام حاج محمد حسن كه از معماران معروف بود، صورت گرفته است. در زمان ناصرالدين شاه قاجار، ميرزا حسن علي خان نصيرالملك، آن باغ را از خاندان قشقايي خريد و ساختمان كنوني را به جاي عمارت قبلي ساخت، اما تزئينات ناتمام باغ پس از فوت حسنعلي خان در سال 1311 توسط ابوالقاسم خان نصيرالملك پايان يافت. باغ ارم پس از فوت ابوالقاسم خان نصيرالملك به پسرش عبدالله قوامي رسيد و بعد از مدتي دوباره يكي از خوانين ايل قشقايي به نام محمد ناصر خان آن را خريد. عمارت اصلي باغ ارم طبق معماري دوره صفويه تا قاجاريه بنا شده است. اين ساختمان داراي سه طبقه است كه طبقه زيرين داراي حوض خانه اي براي استراحت در روزهاي گرم تابستان است كه در آن آب نماي زيبايي است و طاق آن با كاشي هاي هفت رنگ مزين شده است. جوي آبي نيز از وسط آن مي گذرد و سپس به آب نماي بزرگ جلوي عمارت مي ريزد. طبقه دوم داراي ايواني دوستوني با سقف مسطح است كه در پشت آن تالاري قرار دارد و دو طرف آن دو راهرو، 4 اتاق در دو طرف راهرو و دو ايوان كوچك و دو طبقه ساخته شده است و بر فراز اين دو راهرو، دو گوشواره به عنوان طبقه سوم وجود دارد. قسمت جلويي ستون هاي اين دو طبقه با كاشي هاي هفت رنگ مزين به مجالسي از سواران، زنان و گل ها شده است. طبقه سوم، داراي يك تالار بزرگ مانند تالار طبقه دوم است كه پنجره هاي آن به ايوان اصلي باز مي شود. در دو طرف آن ينز دو راهرو وجود دارد. دو ايوان كوچك نيز در هر طرف ايوان بزرگ همانند طبقه سوم قرار دارد. در پيشاني عمارت، هلالي هايي وجود دارد كه به سنتوري معروف است و داراي سه مجلس بزرگ و دو مجلس كوچك كاشيكاري با كاشي هاي لعابدار رنگي است. در هلالي ميدان كه بزرگترين هلالي است، نقش ناصرالدين شاه، سوار بر اسب سفيدي ديده مي شود كه نيم تاجي نيز در جلو كلاه خويش دارد. در اطراف آن، سه نقش ديگر كه برگرفته از داستان هاي فردوسي و نظامي است، ديده مي شود. در دو طرف اين مجلس، دو مجلس كوچك وجود دارد كه در وسط يكي از آنها نقش داريوش هخامنشي برگرفته از نقوش تخت جمشيد وجود دارد. دو مجلس ديگر كه در اطراف اين مجلس است، تصوير شكار آهويي توسط پلنگي را بر روي كاشي هايي با طرح اسليمي نشان مي دهد. در ضلع شمالي عمارت و چسبيده به آن هشت باب اتاق قرار دارد كه در حال حاضر مورد استفاده جهت امور اداري باغ گياهشناسي ارم است. در پشت ساختمان اصلي، ساختمان و محوطه اندرون قرار دارد. در جلو اين عمارت، حوض وسيعي قرار گرفته كه با كاشي آبي رنگ كاشي كاري شده است. ازاره هاي جلوي عمارت اصلي از سنگ گندمك يكپارچه است كه بيش از دو متر بلندي دارد. تعداد آنها 8 تاست كه بر روي 6 تاي آنها كتيبه هايي از اشعار حافظ، سعدي و شوريده به خط نستعليق ميرزا علينقي شريف شيرازي نوشته شده است. در تخته سنگ آهكي نيز نقشي وجود دارد و در وسط آنها پنجره آهني قرار گرفته. اين نقوش كه تقليدي از نقوش تخت جمشيد است، تصوير مردي نيزه به دست با لباس و كلاه يك مرد عشايري را نشان مي دهد. در سال هاي 50-1345 ه. ش. اين باغ در زير نظر مسؤولين دانشگاه شيراز تعمير شد. هم چنين در سال 1358 به وسيله سازمان ميراث فرهنگي مرمت گرديد، هم اكنون اين باغ به عنوان باغ گياهشناسي مورد استفاده قرار گرفته است. اين باغ در تاريخ 1353.8.12 به ثبت تاريخي رسيده است.
باغ جهان نما
این باغ همچون سه باغ مشهور دیگر یعنی باغ ارم، باغ دلگشاو باغ تخت در دوره آل مظفر و آل اینجو (قرن هشتم هجری قمری) یعنی قبل از یورش تیمور گورکانی به شیراز در نهایت آبادانی بودهاست. ابن عربشاه مورخ دوره تیموری در کتاب "عجایب المقدور" آنرا زینت الدنیا نامیدهاست. باغ جهان نما در هنگام اقامت تیمور گورکانی در شیراز، همچون سایر باغهای نامدار آن دوره مورد توجه وی واقع شده بطوریکه همانند آنرا در اطراف سمرقند که موطن او بوده احداث و آنرا جهان نما نامیدهاست. این باغ در دوره صفویه نیز آباد و قابل اهمیت بودهاست. شارون و تاورنیه جهانگردان فرانسوی که در دوره صفویه شیراز را دیدهاند، خیابان زیبایی توصیف کردهاند که از تنگ الله اکبر تا بقعه میر علی بن حمزه که محل خیابان حافظ کنونی است ادامه داشته و در دو طرف آن باغهای زیبا و آبادی وجود داشتهاست. این باغ کهنترین باغ شیراز است که از آب و رودخانه پُرآوزاه رکنی مشروب میشده و در منطقه ویژه ای از شیراز (خیابان حافظ) و در میان آرامگاه حافظ، هفتتنان، دروازه قرآن، خواجوی کرمانی، بابا کوهی، باغ ملی، گهواره دید، کتابخانه ملی اسناد و... جای دارد. کریم خان زند در سال ۱۱۸۵ هجری قمری این باغ را که در زمینهای مقابل جعفرآباد و مصلی قرار داشته حصار کشید و عمارت کوشک را در وسط آن ساخت و در اطراف عمارت خیابان کشیهای زیبا و درختکاری مفصلی بعمل اورد. طرح و اسلوب این باغ را کریمخان نظی باغ نظر در داخل دارای چهار خیابان و اطراف چهار حوض دو بزرگ و دو کوچک ساختهاست. در ضلع جنوبی بقایای آبنمایی به چشم میخورد که فواره آن هنوز پابرجاست. این آبنما از جلوی ضلع جنوبی آغاز میشود و به حوضی در جلوی بنایی که در دوره قاجاریهو در انتهای ضلع جنوبی احداث گردیده منتهی میشود که اخیراً مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتهاست. باغ جهان نما در سال ۱۳۸۳ توسط شهرداری شیراز و با همکاری اداره کل میراث فرهنگی فارس احیا و مورد بهره برداری قرار گرفت.
تل کاروانسرای ده شیخ
تل کاروانسرای ده شیخ مربوط به سده ۶ و ۷ ه.ق است و در شهرستان شیراز، بخش ارژن، دهستان قره چمن، روستای ده شیخ، کیلومتری ۲ جاده ده شیخ، روبروی تجهیزات ماسه شویی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۸۵ با با شماره ثبت ۱۷۲۳۴ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حافظیه
خواجه شمس الدين محمد شيرازي غزل سراي بزرگ، متخلص به حافظ و ملقب به لسان الغيب در آغاز سده هشتم هجري در شيراز متولد شد و در سال 791 يا 792 هجري قمري در همين شهر درگذشت. وي در جواني به آموختن قرآن و ادبيات عرب وعلوم انساني رو آورد و در تفسير ، کلام ، حکمت و ادب سرآمد بزرگان عصر خويش شد . چنانکه مشهور است حافظ به زادگاه خود شيراز دلبستگي فراوان داشته است به همين سبب جز به شهرستان يزد و جزيره هرمز به جاي ديگر سفر نکرد. با اين همه شهرت او در زمان حياتش به آذربايجان و بغداد و حتي هند رسيد. با آنکه حافظ در سرودن قصيده ، مثنوي ، قطعه و رباعي استاد بود اما شهرتش بيشتر غزلسرايي است و غزلهاي او را از همه نظر روح غزل فارسي مي شمارند غزل حافظ مظهر خيال انگيزترين انديشه هاي ژرف انساني است که در کالبد واژه هاي زيبا و روان شاعرانه جلوه اي يگانه و جاودانه يافته است . شهرت حافظ مرزها را در نورديده و غزلهاي او به زبان گوناگون ترجمه شده است و شماري از بزرگان ادبيات جهان او را ستوده اند. کمتر کسي است که پا را به شهر شيراز بگذارد و از مقبره حافظ وباغ مصفاي آن ديدن نکند. نام شيراز يقينا" ياد آور نام حافظ، شاعر گرانقدر ايراني است. تا آنجا که مي دانيم حدود 64 سال پس از درگذشت حافظ گنبدي بر تربت وي افراشته شد که در جلو آن حوضي بزرگ قرار داشت که از آب رکني پر مي شد. کريم خان زند بر مقبره حافظ عمارتي زيبا بنا کرد که مشتمل بر تالاري با چهار ستون سنگي يکپارچه و بلند و باغي بزرگ در جلوي آن بود و برتربت حافظ سنگي مرمرين نهاده شد که هنوز موجود است. بعد از بناي کريم خان بر مقبره حافظ در طول يکصد وشصت سال ساخت و سازها و تعميرات متعددي به وسيله اشخاص خيرخواه انجام گرفت تا آنکه در سال 1315 شمسي به کوشش مرحوم علي اصغر حکمت بناي کنوني با بهره گيري از عناصر معماري روزگار کريم خان زند و يادمانهاي حافظيه توسط آندره گدار فرانسوي طراحي و به اجراء درآمد. اين مکان را از ديرباز قبله اهل دل و زيارتگه عاشقان دور و نزديک بوده است و در جوارش عرفا و شعراي فارسي به خاک سپرده شده اند. در اطراف آرامگاه حافظ چندين اتاق وجود دارد.
حمام وکیل
از بناهاي دوران كريم خان زند (1172-1193) در شيراز است كه به دستور وي در محله ميدان شاه، جنب مسجد وكيل (خيابان طالقاني) ساخته شد. اين حمام كه به عنوان حمام عمومي شهر شناخته مي شد، داراي چهار قسمت مرتبط با يكديگر است. مدخل ورودي اين حمام هم اينك يك هشتي است كه در ابتدا وجود نداشته و دوره پهلوي احداث شده است. اين هشتي داراي سقفي با گچ كاري برجسته است. پس از آن سر بينه حمام به شكل هشت ضلعي منظم و وسيعي ديده مي شود كه بيشترين تزيينات را داراست. آهكبري هاي سقف و ديوارهاي اين قسمت مربوط به دوران كريم خاني بوده كه بيشتر به شكل طرح هاي گلداني است اما در زمان قاجاريه، آثار زنديه كلنگي شده و قاجاريان بر روي آن آهكبري هايي به شكل داستان هاي اساطيري (داستان شيرين و فرهاد، پيرزن و سلطان سنجر، بيژن و منيژه و معراج حضرت رسول) انجام داده اند، در حال حاضر نيز به جهت تنوع بيشتر طرح هاي قاجاري، يكي دو طرح زندي مرمت شده و در بقيه قسمت ها طرح هاي قاجاري حفظ شده اند. هورنور يا جامخانه هايي كه در سقف تعبيه شده اند، روشنايي اين بخش را تأمين مي كنند. در اطراف اين سربينه، سكوهايي براي تعويض لباس ساخته شده و چهار حوض سنگي نيز جهت استحمام در آن وجود دارد. ستون هاي اين حمام از جنس سنگ گندمك گوگرد دار و سخت است. اين ستون ها يك پارچه هستند و بر روي آنها به فرم هندسي، مقرنس گچي كم عمق ديده مي شود ولي مقرنس آن برجسته است. در وسط محوطه سر بينه حوض كثيرالاضلاعي از سنگ ساخته شده و در يك سمت آن راهرويي است كه به هشتي دوم منتهي مي شود. در كف حمام چندين رج آجر آب خروده كار شده و بين آنها ساروج ريخته اند تا فشار آب را تحمل كند. در دوران پهلوي حمام به دو بخش تقسيم شد. بخشي از آن سربينه حمام بود كه به زورخانه تبديل شد. در برزخ يا هشتي دوم كه به گرم خانه مي رود، قسمتي وجود داشته (در سمت راست ورودي هشتي دوم) كه ديواري ضخيم، قطور و توپر بوده و در بالاي آن (در پشت بام) حوض آبي بوده كه آب حمام از آغاز تأمين مي شده، پس از تبديل سر بينه به زورخانه، اين ديوار برداشته شده و راهي به خيابان طالقاني گشوده شد كه به در ورودي حمام تبديل گشت. هم اينك اين در مسدود و به ديوار تبديل شده است. پس از عبور از هشتي دوم به گرمخانه حمام وارد مي شويم كه داراي سه خزينه آب گرم، آب سرد و آب ولرم است. در زير اين خزينه ها كانال هايي به نام گربه رو جهت گرم كردن حمام وجود دارد. آب رساني به اين حمام از طريق چاهي در ضلع غربي (گاو چاه) صورت مي گرفت. در زير خزينه اصلي (آب گرم) تون حمام قرار دارد. در كف حمام نيز گربه روهايي وجود دارد كه در بدنه ديوار به دودكش ها منتهي مي شود. اين گربه روها علاوه بر آن كه گرماي اضافي را به كف حمام منتقل مي كند، دوده هاي ناشي از سوخت را نيز به بيرون هدايت مي كند. در زمان پهلوي برخي از قسمت هاي حمام به نمره خصوصي تبديل شد. چنان كه از دو شاه نشين قرينه با دو حوض سنگي موجود در فضاي حمام، شاه نشين سمت راست به نمره خصوصي تبديل شد. هم اينك حوض سنگي آن از بين رفته است. دو شاه نشين اختصاصي ديگر پس از اين دو شاه نشين وجود دارد كه شاه نشين سمت راست در طرفين خزينه ها، به نمره خصوصي تبديل شده بود. حمام وكيل كه به علت تغيير وضع حمام هاي عمومي از صورت قبلي خارج شده بود، در سال 1351 توسط اداره باستان شناسي مورد مرمت قرار گرفت. اين بنا با شماره 917 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
خانه تاریخی زینت الملک
این عمارت با شکوه و زیبا که از آثار برجای مانده از دوران قاجاریه می باشد، متعلق به خاندان قوام الملک بوده و به خانه زینت الملک معروف است. ساخت این بنا در حدود سال 1290 ه.ق. آغاز گردید و در سال 1302 ه.ق. به پایان رسیده است. درگاه ورودی خانه به حیاط راه دارد. در حیاط این بنا علاوه بر ازاره های سنگی حجاری شده که به صورت پنجره های مشبک ساخته شده اند و جهت تهویه هوا و روشنایی زیرزمین مورد استفاده می گرفته، 2 باغچه زیبا، یک حوض بزرگ که از 6 قطعه سنگ یکپارچه تشکیل شده و یک حوض کوچک هم وجود دارد. کاشی کاری هفت رنگ هلالی شکل که در پیشانی بالای ساختمان قرار گرفته از زیبایی خاصی برخوردار است. این بنا دارای بیش از 20 اتاق است که علاوه بر گچبری و نقاشی و آینه کاری زیبا و نفیس به یکدیگر راه دارند و سقف چوبی آنها با نقاشی و تصاویر گوناگونی از حیوانات، پرندگان و گل و بوته آراسته شده است و کف راهرو پوشیده از کاشی های خوش نقش و رنگارنگی ست که در مجموع طرح فرش زیبا را به وجود آورده است. جرزها و دیوارها و ارسی ها آینه کاری شده است و زیرزمین بزرگ این خانه که به شکل زیبایی آجرکاری شده و سرتاسر بنا را می پوشاند اکنون به گنجینه تاریخ فارس اختصاص یافته است.
دروازه قرآن
در شيراز، در نزديكي تنگ الله اكبر و در ميان كوه هاي باباكوهي و چهل مقام واقع شده است. وجه تسميه اين دروازه وجود قرآني بر بالاي طاقي مرتفع است. اين دروازه شامل يك طاق مرتفع از نوع طاق كجاوه اي در وسط دور طاق با ارتفاع كم در طرفين است. اين طاق در زمان حكومت عضدالدوله ديلمي در فارس، ساخته شد و قرآني نيز در آن جاي داده شد تا مسافرين به بركت عبور از زير آن سفر را به سلامت به پايان برند و در موقع سفر از زير قرآن بگذرند. به مرور زمان طاق شكسته و تخريب شد. در دوره حكومت زنديه كريمخان زند (1172 – 1193) مجددا" آن را بازسازي نمود و در قسمت فوقاني آن اطاقي ساخت و دو جلد قرآن نفيس به خط ثلث و محقق، اثر سلطان ابراهيم بن شاهرخ گوركاني را در آن اتاق جاي داد. اين قرآن ها به قرآن هفده من مشهورند. در سال 1316 كه طرح توسعه راه شمالي شيراز در دستور كار دولت قرار گرفت، اين طاق خراب شد و قرآن مذكور نيز به موزه پارس منتقل گرديد. در زمان قاجاريه كه چند زلزله شيراز را تكان داد، اين دروازه آسيب هايي ديد اما به وسيله محمد زكي خان نوري مورد بازسازي و مرمت قرار گرفت. در سال 1327 ه.ش. يكي از بازرگانان شيراز به نام حسين ايگار، مشهور به اعتمادالتجار، با هزينه شخصي خود طاق كنوني را بازسازي كرد و چند آيه از قرآن كريم را كه با خط ثلث و نسخ بر روي كاشي نوشته شده بود، بر بدنه طاق نصب كرد. در پيشاني شمالي اين طاق (سمت كوه بمو) اين آيه بر روي كاشي نوشته شده است، ان هذاالقرآن يهدي للتي هي اقوم و يبشر المؤمنين الذين يعملون الصالحات ان لهم اجرا" كبيرا" در پيشاني جنوبي طاق (سمت شهد شيراز) اين آيه به چشم مي خورد. قل لئن اجتمعت الانس و الجن علي ان يأتوا بمثل هذاالقرآن لايأتون بمثله ولو كان بعضهم لبعض ظهيراً
در گوشه غربي طاق اين آيه نوشته شده:
انا نحن نزلناه الذكر
و ادامه اين آيه در قسمت شرقي طاق و روبروي همان كتيبه نوشته شده
و انا له لحافظون
در گوشه غربي طاق اين آيه نوشته شده:
انا نحن نزلناه الذكر
و ادامه اين آيه در قسمت شرقي طاق و روبروي همان كتيبه نوشته شده
و انا له لحافظون
باغ ارم
در گوشه ای از شمال غربی شهر شیراز، باغ زیبایی خودنمایی می کند که در گذر سال ها، سرد و گرم روزگار را چشیده و پابرجا مانده است تا امروز بینندگانش را مسحور زیبایی های خود کند و به لحظاتشان رنگی تازه ببخشد. نامش باغ ارم است که در فاصله کمی از کوه های شمالی شیراز (باباکوهی) قرار گرفته و در سمت جنوب آن رودخانه خشک شیراز دیده می شود که از شرق به غرب امتداد دارد. این باغ یکی از زیباترین باغ های استان فارس و حتی کل کشور است که گردشگران داخلی و خارجی زیادی را به سوی خود می کشاند و با داشتن درختان سر به فلک کشیده و گل های رز دلبری می کند و هر چشمی را به خود خیره می سازد. به گزارش خبرگزاری صدا و سیما :۱۸ هزار نفر در یکم فروردین و ۲۵ هزار نفر دوم فروردین ماه از مجموعه باغ گیاه شناسی ارم دیدن کردند. حمیدرضا ستاری ادامه داد: بیشترین تعداد بازدیدکنندگان از باغ ارم مربوط به سوم فروردین است که ۳۰ هزار نفر از این باغ دیدن کردند. وی گفت: بازدید گردشگران از باغ ارم در چهارم فروردین ۲۸ هزار نفر بود.
تاریخچه باغ ارم
با وجود مطالعات و بررسی های فراوان، هنوز هم از تاریخ ساخت و بنیانگذار اولیه باغ ارم شیراز، اطلاعاتی در دست نیست اما وجود نام این باغ در سفرنامه های مربوط به قرن دهم و یازدهم هجری حکایت از وجود آن در زمان های مذکور دارد. نشانه های دیگری نیز وجود این باغ را در دوره سلجوقیان و در تمام دوره آل اینجو و آل مظفر و گورکانیان تایید می کنند و با توجه به حاکم بودن سیستم فئودالی در جامعه ی آن زمان، به احتمال زیاد، صاحبان و بانیان ایجاد این باغ ارزشمند، حاکمان وقت بوده اند. در این میان این احتمال مطرح است که اتابک قراچه که از طرف سنجر سلجوقی، حکومت فارس را بر عهده داشته، دستور احداث این باغ را داده است. بعد از اتابک تا به قدرت رسیدن شاه شیخ ابواسحاق اینجو که احتمالا باغ را در اختیار داشته، اطلاعاتی از نحوه مالکیت این باغ در دست نیست. این شاه در سال ۷۲۰ شمسی بر تخت نشست و در سال ۷۳۴ شمسی کشته شد. احتمالا، آل مظفر پس از انقراض سلسله آل اینجو مالکیت باغ را در دست گرفته و برخی شواهد نشان می دهند در عهد شاه منصور، آخرین پادشاه این خاندان که به دست گورکانیان به قتل رسید، باغ در نهایت شکوه و زیبایی بوده است. آن گونه که از نوشته های جهانگردان بر می آید، این باغ از زمان صفویه به بعد آباد و باشکوه بوده و منابع تاریخی از سازندگی و بهسازی آن در زمان زندیه و توسط کریمخان زند سخن می گویند. از اواخر دوره زندیه به مدت بیش از هفتاد و پنج سال باغ ارم در تصاحب سران ایل قشقایی قرار داشت. خاندانی به نام جانی خانِ قشقایی از دوره فتحعلی شاه قاجار با سمت ایلخانی و ایل بیگی بر ایل قشقایی فرمانروایی میکردند و ارم را به عنوان مقر فرمانروایی خود در شهر شیراز برگزیده بودند. جانی خان، نخستین ایلخان این خاندان، و پسرش محمد قلی خان، عمارتی را در این باغ بنا نهادند و در نهایت شکوه ساخت آن را به پایان رساندند. در اوایل دوره قاجاریه، مالکین سابق باغ ارم که بعضی از سران ایل قشقایی بودند در گوشهای از این باغ به خاک سپرده شدند اما تا به امروز اثری از قبور آنها به دست نیامده است. شواهد نشان می دهند که ساختمان عمارت این باغ تا دوره ناصرالدین شاه قاجار پابرجا بوده اما حاج نصیرالملک شیرازی باغ را از خاندان ایلخانی خریداری کرده و احتمالا با حفظ اساس ساختمان، عمارت فعلی موجود در باغ را بنا نهاده است. پس از درگذشت وی در حدود سال ۱۲۷۲ هجری شمسی، تزئینات بنا و بعضی قسمت های نیمه کاره توسط ابوالقاسم خان نصیرالملک، داماد و خواهرزاده او، تکمیل می شود.
فرصتالدوله شیرازی در آن زمان چنین توصیفی را از باغ ارائه می دهد:
بستانی است بی مثال و گلشنی است بهشت تمثال ...، سروهایش سر به افلاک کشیده، عماراتی دارد شاهانه مشتمل بر تالاری که به واسطه دو ستون قوی پیکر برپاست و ارسیها، گوشوارهها و اتاق ها و رواق های دیگر را از فوقانی و تحتانی داراست. آبشارهای متعدده از هر جانب آن روان است و سبزههای اطراف جویش چون خط بر گرد عارض نوش لبان. بنای اول آن را محمد قلی خان ایلخانی نهاده سپس مرحوم حاجی نصیرالملک خریده و حکم به بنیاد عمارات مذکور داده. حاجی محمد حسن معمار... آن بنا را برآورده باغی دیگر برآن افزودهاند. آن نیز هوایش معطر است...، خلوتی دیگر دارد که نارنجستانش نام نهادهاند. باربند و کوشکی هم برای آن قرار دادهاند.
گیاهان باغ
تنوع گیاهی در باغ ارم، بسیار بالاست و گیاهان بسیاری از اقصی نقاط جهان در آن به چشم می خورند؛ به شکلی که باغ به شکل یک نمایشگاه از انواع گلها و گیاهان به نظر می رسد و با انواع گل های زینتی و گونه های گیاهی، به عنوان باغ گیاه شناسی دانشگاه شیراز برای گسترش آموزش و پژوهش علوم گیاهی استفاده می شود.
پوشش گیاهی این باغ را می توان به ۲ دسته تقسیم کرد:
۱- درختان و گیاهان غیر مثمر که شامل سروناز، افرا، ارغوان، سیاه بید، کاج، بید مجنون، بید مشک، زبان گنجشک، سپیدار و اکالیپتوس می باشند و سروناز آن با ۳۵ متر بلندی، به عنوان بلندترین سروناز شیراز شناخته می شود.
جالب ترین قسمت باغ، گذرگاهی است که از شرق به غرب در وسط باغ احداث شده و در دو طرف آن درختان سرو به چشم می خورند. در میان این درختان، سرو بلند قامتی با ۳۵ متر ارتفاع و هزاران سال قدمت وجود دارد که از دور توجه هر کسی را به خود جلب می کند. این درخت، بلندترین سرو شیراز است که به علت موزون بودن آن را سروناز می خوانند. در پای این درخت، تاکی تنومند و کهن وجود دارد که شاخه های آن از پای تا سر درخت را در آغوش گرفته و جلوه ای خاص به آن بخشیده اند. از درختان که بگذریم، گیاهان تزیینی نیز جلوه ای دیگر به باغ داده و انبوه گل های رز، لباسی بهشتی را به آن پوشانده اند. گلستانی از گل های رز در ضلع غرب و شمال غربی باغ وجود دارد که از نظر تنوع و تعدد انواع گل رز در کشور ما بی نظیر و در کشورهای همجوار و آسیا کم نظیر است و در آن نزدیک به ۲۰۰ گونه رز را می توانید ببینید.
به جز گل های رز، انواع دیگر گل های موجود در باغ ارم عبارتند از:
درختچه های زینتی دارای گل های زیبا همچون یاس خوشه ای، نسترن، یاس زرد، سنبل درختی، توری، گوجه گل، به ژاپنی، هلو گل، طاووسی، ژاله، سیب گل و ابریشم.
درختچه های زینتی دارای برگ های زیبا همانند سه رنگ، ماگنولیا، سرو خمره ای، برگ بو، سرو نقره ای، پالم و فینیکس.
گل های یک ساله مقاوم به سرما همچون شب بو، بنفشه، مروارید، زبان در قفا، میمون، عدسی، همیشه بهار، قرنفل، میخک و مینا چمنی که بذرشان در اوایل شهریور ماه کاشته می شود و بوته های آن پس از گل دادن از اواخر زمستان تا اوایل تابستان از بین می روند. گل های یک ساله حساس به سرما مانند آهار، بگونیا، پریوش، ابری، اطلسی، جعفری، تاج خروس، مینا، گل ناز، گل خشک، گل حنائی، رعنا زیبا، سلوی، شاه پسند، ستاره، فلفل زینتی و گیلاس زینتی که از اوایل اسفند ماه کاشته می شوند و بوته های آن پس از گل دادن از اوایل تابستان، براثر سرمای زمستان از بین می روند.
گل های پیاز دار که عبارتند از: آلاله، اختر، کوکب، شیپوری .
بوته های دائمی گل دار شامل: داودی، مارگریت، خورشیدی و کوکب کوهی.
گیاهان دائمی پوششی همچون پیچ تلگرافی و گیاهان رونده مانند گل ساعت، گلیسین، پاپیتال، آبشار طلائی، پیچ برفی، پیچ امین الدوله و پیچ اناری.
گیاهان یک ساله رونده، شامل: نیلوفر و کدوی زینتی.
گیاهان حصاری که از آن جمله می توان به شمشاد و برگ نو اشاره نمود.
گل های گلخانه ای که برخی از آنها به صورت اختصاصی در گلخانه باغ ارم نگهداری و پرورش داده می شوند و برخی دیگر علاوه بر پرورش در باغچه ها، در گلخانه هم موجود هستند. این گل ها عبارتند از: کاغذی، سینره، حسن یوسف، بگونیا، شویدی، گردی، گیلاس زینتی، فلفل زینتی، فونیکس، برگ انجیری و برگ بیدی.
۲- درختان مثمر که شامل انار، ازگیل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بادام، سیب، به و گلابی می باشند و محصول اصلی باغ، در درجه اول انار و در درجه دوم مرکبات است.
معماری باغ ارم
زمین وسیع باغ، به شکل مستطیل است و جهت شیب آن از سمت غرب به سمت شرق میباشد. به طوریکه عمارت اصلی، در بخش غربی و روی بلندی واقع شده است. شیب زمین در باغ ارم شیراز به قدری میباشد که برای زیبایی هرچه بیشتر و جبران اختلاف ارتفاع، با ایجاد پله، این شیب، جبران شده است.
بصورت کلی کوشک اصلی شامل ۳ طبقه است و تالار حوضخانه نیز اتاق زیرزمین و محل استراحت در تابستان را در برمیگیرد. در این طبقه نهر آبی از این تالار میگذرد و استخر را پر کرده و به حوض بزرگ میرسد. کاشیکاری رنگین از تزئینات مختص این طبقه است. معماری پیشانی عمارت بدین گونه میباشد که در آن از سنتوری استفاده شده است. البته باید بدانید که در اصطلاح معماران فارس سنتوری به هلالیهای بالای عمارت گفته میشود. این هلالیها با کاشیهای نقشدار ساخته شدهاند. در این هلالها داستانهای مذهبی وقصههای ادبی از شاعران بزرگ مانند فردوسی و نظامی و تصاویری از ناصرالدین شاه کاشیکاری شده است. باید کتیبه کاشیکاری شده پیشانی عمارت را نمونه بینظیر و منحصر بهفرد در زمینه کاشی کاری دانست. اینگونه کاشیکاری جذاب و خارقالعاده، مربوط به دوره قاجاریه و زندیه است. مجموعا ۸ کتیبه در باغ ارم شیراز موجود است. به جز کتیبه اول که بر سردر عمارت قرار دارد بقیه آنها به صورت ازاره طراحی شدهاند به طوریکه با یک روکش حفاظتی روی دیوار از کف اتاق تا ارتفاع یک متر را میپوشاند و در قسمت پایینی هرکدام تاریخی قابل رویت است. عمارت اصلی باغ ارم شیراز نمونه نسبتا كاملی از ساختمانهای اواسط دوره قاجاریه است. شیوه معماری عمارت باغ ارم شیراز كه در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار بنا گردیده با ویژگی هایی كه دارد همچون سایر بناهای همانند آن دوره پیروی از اصلوب معماری زندیه و صفویه است. حتی نقوش كاشیهای نمای عمارت نیز تقلید كاملی از تصاویر روی دیوارهای یكی از عمارات عهد صفویه می باشد. بام عمارت اصلی شیروانی است و در جلو، ایوانی دو ستونی با سقف مسطح دارد. ساختمان فعلی باغ ارم شیراز كه واجد خصوصیات معماری دوره صفویه تا قاجاریه است در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه، بدستور و خواست حسنعلی خان حاج نصیرالملك شیراز با خراب كردن عمارت پیشین و برجای آن بنا گردیده است. عمارت پیشین باغ ارم بوسیله جانی خان و محمد قلی خان ایلخانی قشقائی بنا شده بود. سازنده و مهندس عمارت با شكوه فعلی باغ حاجی محمد حسن معمار شیرازی است. عمارت اصلی باغ ارم كه فعلاً موجود و از ساخته های دو نصیر الملك بشمار می آید در سمت مغرب باغ قرار دارد. این عمارت رو به مشرق می باشد و از لحاظ معماری، نقاشی، حجاری، كاشی كاری و گچبری شاهكار صنعت و هنر دوره قاجاریه است. طبقه زیرین كه هم سطح زمین است در وسط دارای یك تالار اصلی بنام حوضخانه است. دو طرف این حوضخانه دو راهرو است و در انتهای هر دو راهرو پله هایی برای رفتن به طبقه بالا ساخته شده. در دو طرف راهروها نیز دو سالن بزرگ قرار دارد. مجاور سالن ضلع جنوبی آشپزخانه خیلی وسیعی است. طبقه دوم عمارت، در وسط ایوانی بزرگ با دو ستون بلند دارد. در پشت این ایوان یك سالن بزرگ واقع و دو جانب آن دو راهرو می باشد كه بالای آن دو گوشوار است و چهار طاق نیز در طرفین راهروها است. در دو طرف ایوان بزرگ دو ایوان كوچك رو به مشرق قرار دارد كه پشت آنها ارسی ها و درك هایی است. این ایوانها هر كدام دارای دو ستون سنگی یكپارچه كوچك می باشد. انتهای شمالی و جنوبی عمارت نیز دو راهرو است. در ضلع جنوبی این طبقه هم در بالای آشپزخانه طبقه زیرین یك آشپزخانه وسیع و به همان اندازه وجود دارد. طبقه سوم در وسط دارای یك سالن بزرگ مشابه سالن طبقه دوم است كه پنجره های آن به ایوان اصلی باز می شود و در دو طرف این سالن دو راهرو قرار دارد. در جنب راهرو ضلع شمالی عمارت دو اطاق و در جنب راهرو ضلع جنوبی یك اطاق و یك سالن بزرگ است. دو ایوان نیز در دو طرف همانند ایوانهای طبقه دوم و درست بالای آنها قرار دارد. بالای آشپزخانه طبقه دوم در طبقه سوم بصورت تراس است. هشت باب اتاق هم در جنوب ضلع شمالی عمارت اصلی و چسبیده به آن قرار دارد. این مجموعه هشت اطاقی همان بار بندی است كه فرصت الدوله شیرازی در آثار عجم به آن اشاره نموده. این اتاقها در سال های اخیر مرمت شده و در حال حاضر به واحد سرپرستی و امور اداری باغ اختصاص یافته. در كنار در ورودی شرقی باغ نیز دو اتاق قرار گرفته كه برای سكونت نگهبانان و خدمه ایجاد شده است. در پشت ساختمان اصلی یعنی در طرف مغرب باغ عمارت و محوطه اندرون قرار دارد. عمارت اندرون دارای دو سالن و پنج اتاق است. ایوان ساختمان اصلی كه رو به مشرق است چنانكه گفتیم در طبقه دوم و سوم قرار دارد. در جلو این ایوان زیبا دو ستون سنگی یكپارچه بلند واقع شده و سرستون ها به طرز ماهرانه ای حجاری شده. نقش سرستون ها را تصویر مردانی با لباسهای دوره قاجاریه و گل و بوته هائی به طور قرینه تشكیل می دهد. در میان ساختمان های دوره قاجاریه در شیراز ایوان دو ستونی باغ ارم از نظر دارا بودن تزئینات گچ بری زیبا بر دیوارهای سه جانب آن نسبت به بناهای مشابه دارای امتیاز خاصی است. كف سالنهای طبقه پایین عمارت هم سطح زمین است. تالار مركزی واقع در طبقه پایین را كه به حوضخانه معروف است برای استراحت در روزهای گرم تابستان ایجاد نموده اند. این تالار دارای آب نمایی است و نهر آب از وسط آن می گذرد و سپس به استخر بزرگی در جلو عمارت مربوط می شود. در وسط تالار حوضخانه یك ستون سنگی حجاری شده قرار گرفته و دیوارها و كف تالار با كاشی های هفت رنگ كه به طرزی زیبا و ماهرانه بكار رفته مزین است. سقف حوضخانه با كاشیهای معرق و هفت رنگ پوشیده شده كه تصاویر زیبایی از شكارگاهها و مناظر طبیعت و داستان خسرو و شیرین و نقوش دیگر را در بر دارد. كاشیهای سقف حوضخانه را باید از بهترین های این هنر در دوره قاجاریه دانست. كاشی های نمای عمارت نیز دارای زیبایی ها و ویژگیهای خیره كننده و دلپذیری است. كاشیكاری ها عموماً به سبك كارهای دوره زندیه و قاجاریه است و طرحها و مناظر بدیعی در آنها بنظر می رسد. كاشیهای نمای عمارت اصلی و عمارت اندرون باغ در اصطلاح اهل این فن مشهور به كاشی هفت رنگ است. از نظر هنر عالی نقاشی نیز این عمارت بی نصیب نمانده. سقف دو سالن طبقه سوم ساختمان كه با تیرهای چوبی و تخته های منظم پوشیده شده دارای نقاشی های زیبا و بسیار نفیسی است. در این نقاشی ها گل و بوته و طرحهای اسلیمی و تابلوهای متعدد از شكارگاه ها و چهره زنان و تصاویری از قصرهایی به سبك اروپایی نشان داده شده. این نقاشی ها شباهت زیادی به نقاشی های سقف ایوان و اتاقهای عمارت دیوانخانه قوام الملكی یا باغ قوام كه اثر لطفعلی خان صورتگر است دارد. هنر ظریف نقاشی روی سقف كه اهل این فن آنرا مرجوك (بر وزن مردمك) نامند در دوره قاجاریه در شهر شیراز كاملاً رواج داشته است.
باغ ارم،شیراز،باغ گیاه شناسی ارم،تاریخچه باغ ارم،اتابک قراچه،سنجر سلجوقی،جانی خان،عمارت،حوضخانه،کاشیکاری،کاشی هفت رنگ،نقاشی روی سقف،مرجوک،قاجار،
تاریخچه باغ ارم
با وجود مطالعات و بررسی های فراوان، هنوز هم از تاریخ ساخت و بنیانگذار اولیه باغ ارم شیراز، اطلاعاتی در دست نیست اما وجود نام این باغ در سفرنامه های مربوط به قرن دهم و یازدهم هجری حکایت از وجود آن در زمان های مذکور دارد. نشانه های دیگری نیز وجود این باغ را در دوره سلجوقیان و در تمام دوره آل اینجو و آل مظفر و گورکانیان تایید می کنند و با توجه به حاکم بودن سیستم فئودالی در جامعه ی آن زمان، به احتمال زیاد، صاحبان و بانیان ایجاد این باغ ارزشمند، حاکمان وقت بوده اند. در این میان این احتمال مطرح است که اتابک قراچه که از طرف سنجر سلجوقی، حکومت فارس را بر عهده داشته، دستور احداث این باغ را داده است. بعد از اتابک تا به قدرت رسیدن شاه شیخ ابواسحاق اینجو که احتمالا باغ را در اختیار داشته، اطلاعاتی از نحوه مالکیت این باغ در دست نیست. این شاه در سال ۷۲۰ شمسی بر تخت نشست و در سال ۷۳۴ شمسی کشته شد. احتمالا، آل مظفر پس از انقراض سلسله آل اینجو مالکیت باغ را در دست گرفته و برخی شواهد نشان می دهند در عهد شاه منصور، آخرین پادشاه این خاندان که به دست گورکانیان به قتل رسید، باغ در نهایت شکوه و زیبایی بوده است. آن گونه که از نوشته های جهانگردان بر می آید، این باغ از زمان صفویه به بعد آباد و باشکوه بوده و منابع تاریخی از سازندگی و بهسازی آن در زمان زندیه و توسط کریمخان زند سخن می گویند. از اواخر دوره زندیه به مدت بیش از هفتاد و پنج سال باغ ارم در تصاحب سران ایل قشقایی قرار داشت. خاندانی به نام جانی خانِ قشقایی از دوره فتحعلی شاه قاجار با سمت ایلخانی و ایل بیگی بر ایل قشقایی فرمانروایی میکردند و ارم را به عنوان مقر فرمانروایی خود در شهر شیراز برگزیده بودند. جانی خان، نخستین ایلخان این خاندان، و پسرش محمد قلی خان، عمارتی را در این باغ بنا نهادند و در نهایت شکوه ساخت آن را به پایان رساندند. در اوایل دوره قاجاریه، مالکین سابق باغ ارم که بعضی از سران ایل قشقایی بودند در گوشهای از این باغ به خاک سپرده شدند اما تا به امروز اثری از قبور آنها به دست نیامده است. شواهد نشان می دهند که ساختمان عمارت این باغ تا دوره ناصرالدین شاه قاجار پابرجا بوده اما حاج نصیرالملک شیرازی باغ را از خاندان ایلخانی خریداری کرده و احتمالا با حفظ اساس ساختمان، عمارت فعلی موجود در باغ را بنا نهاده است. پس از درگذشت وی در حدود سال ۱۲۷۲ هجری شمسی، تزئینات بنا و بعضی قسمت های نیمه کاره توسط ابوالقاسم خان نصیرالملک، داماد و خواهرزاده او، تکمیل می شود.
فرصتالدوله شیرازی در آن زمان چنین توصیفی را از باغ ارائه می دهد:
بستانی است بی مثال و گلشنی است بهشت تمثال ...، سروهایش سر به افلاک کشیده، عماراتی دارد شاهانه مشتمل بر تالاری که به واسطه دو ستون قوی پیکر برپاست و ارسیها، گوشوارهها و اتاق ها و رواق های دیگر را از فوقانی و تحتانی داراست. آبشارهای متعدده از هر جانب آن روان است و سبزههای اطراف جویش چون خط بر گرد عارض نوش لبان. بنای اول آن را محمد قلی خان ایلخانی نهاده سپس مرحوم حاجی نصیرالملک خریده و حکم به بنیاد عمارات مذکور داده. حاجی محمد حسن معمار... آن بنا را برآورده باغی دیگر برآن افزودهاند. آن نیز هوایش معطر است...، خلوتی دیگر دارد که نارنجستانش نام نهادهاند. باربند و کوشکی هم برای آن قرار دادهاند.
گیاهان باغ
تنوع گیاهی در باغ ارم، بسیار بالاست و گیاهان بسیاری از اقصی نقاط جهان در آن به چشم می خورند؛ به شکلی که باغ به شکل یک نمایشگاه از انواع گلها و گیاهان به نظر می رسد و با انواع گل های زینتی و گونه های گیاهی، به عنوان باغ گیاه شناسی دانشگاه شیراز برای گسترش آموزش و پژوهش علوم گیاهی استفاده می شود.
پوشش گیاهی این باغ را می توان به ۲ دسته تقسیم کرد:
۱- درختان و گیاهان غیر مثمر که شامل سروناز، افرا، ارغوان، سیاه بید، کاج، بید مجنون، بید مشک، زبان گنجشک، سپیدار و اکالیپتوس می باشند و سروناز آن با ۳۵ متر بلندی، به عنوان بلندترین سروناز شیراز شناخته می شود.
جالب ترین قسمت باغ، گذرگاهی است که از شرق به غرب در وسط باغ احداث شده و در دو طرف آن درختان سرو به چشم می خورند. در میان این درختان، سرو بلند قامتی با ۳۵ متر ارتفاع و هزاران سال قدمت وجود دارد که از دور توجه هر کسی را به خود جلب می کند. این درخت، بلندترین سرو شیراز است که به علت موزون بودن آن را سروناز می خوانند. در پای این درخت، تاکی تنومند و کهن وجود دارد که شاخه های آن از پای تا سر درخت را در آغوش گرفته و جلوه ای خاص به آن بخشیده اند. از درختان که بگذریم، گیاهان تزیینی نیز جلوه ای دیگر به باغ داده و انبوه گل های رز، لباسی بهشتی را به آن پوشانده اند. گلستانی از گل های رز در ضلع غرب و شمال غربی باغ وجود دارد که از نظر تنوع و تعدد انواع گل رز در کشور ما بی نظیر و در کشورهای همجوار و آسیا کم نظیر است و در آن نزدیک به ۲۰۰ گونه رز را می توانید ببینید.
به جز گل های رز، انواع دیگر گل های موجود در باغ ارم عبارتند از:
درختچه های زینتی دارای گل های زیبا همچون یاس خوشه ای، نسترن، یاس زرد، سنبل درختی، توری، گوجه گل، به ژاپنی، هلو گل، طاووسی، ژاله، سیب گل و ابریشم.
درختچه های زینتی دارای برگ های زیبا همانند سه رنگ، ماگنولیا، سرو خمره ای، برگ بو، سرو نقره ای، پالم و فینیکس.
گل های یک ساله مقاوم به سرما همچون شب بو، بنفشه، مروارید، زبان در قفا، میمون، عدسی، همیشه بهار، قرنفل، میخک و مینا چمنی که بذرشان در اوایل شهریور ماه کاشته می شود و بوته های آن پس از گل دادن از اواخر زمستان تا اوایل تابستان از بین می روند. گل های یک ساله حساس به سرما مانند آهار، بگونیا، پریوش، ابری، اطلسی، جعفری، تاج خروس، مینا، گل ناز، گل خشک، گل حنائی، رعنا زیبا، سلوی، شاه پسند، ستاره، فلفل زینتی و گیلاس زینتی که از اوایل اسفند ماه کاشته می شوند و بوته های آن پس از گل دادن از اوایل تابستان، براثر سرمای زمستان از بین می روند.
گل های پیاز دار که عبارتند از: آلاله، اختر، کوکب، شیپوری .
بوته های دائمی گل دار شامل: داودی، مارگریت، خورشیدی و کوکب کوهی.
گیاهان دائمی پوششی همچون پیچ تلگرافی و گیاهان رونده مانند گل ساعت، گلیسین، پاپیتال، آبشار طلائی، پیچ برفی، پیچ امین الدوله و پیچ اناری.
گیاهان یک ساله رونده، شامل: نیلوفر و کدوی زینتی.
گیاهان حصاری که از آن جمله می توان به شمشاد و برگ نو اشاره نمود.
گل های گلخانه ای که برخی از آنها به صورت اختصاصی در گلخانه باغ ارم نگهداری و پرورش داده می شوند و برخی دیگر علاوه بر پرورش در باغچه ها، در گلخانه هم موجود هستند. این گل ها عبارتند از: کاغذی، سینره، حسن یوسف، بگونیا، شویدی، گردی، گیلاس زینتی، فلفل زینتی، فونیکس، برگ انجیری و برگ بیدی.
۲- درختان مثمر که شامل انار، ازگیل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بادام، سیب، به و گلابی می باشند و محصول اصلی باغ، در درجه اول انار و در درجه دوم مرکبات است.
معماری باغ ارم
زمین وسیع باغ، به شکل مستطیل است و جهت شیب آن از سمت غرب به سمت شرق میباشد. به طوریکه عمارت اصلی، در بخش غربی و روی بلندی واقع شده است. شیب زمین در باغ ارم شیراز به قدری میباشد که برای زیبایی هرچه بیشتر و جبران اختلاف ارتفاع، با ایجاد پله، این شیب، جبران شده است.
بصورت کلی کوشک اصلی شامل ۳ طبقه است و تالار حوضخانه نیز اتاق زیرزمین و محل استراحت در تابستان را در برمیگیرد. در این طبقه نهر آبی از این تالار میگذرد و استخر را پر کرده و به حوض بزرگ میرسد. کاشیکاری رنگین از تزئینات مختص این طبقه است. معماری پیشانی عمارت بدین گونه میباشد که در آن از سنتوری استفاده شده است. البته باید بدانید که در اصطلاح معماران فارس سنتوری به هلالیهای بالای عمارت گفته میشود. این هلالیها با کاشیهای نقشدار ساخته شدهاند. در این هلالها داستانهای مذهبی وقصههای ادبی از شاعران بزرگ مانند فردوسی و نظامی و تصاویری از ناصرالدین شاه کاشیکاری شده است. باید کتیبه کاشیکاری شده پیشانی عمارت را نمونه بینظیر و منحصر بهفرد در زمینه کاشی کاری دانست. اینگونه کاشیکاری جذاب و خارقالعاده، مربوط به دوره قاجاریه و زندیه است. مجموعا ۸ کتیبه در باغ ارم شیراز موجود است. به جز کتیبه اول که بر سردر عمارت قرار دارد بقیه آنها به صورت ازاره طراحی شدهاند به طوریکه با یک روکش حفاظتی روی دیوار از کف اتاق تا ارتفاع یک متر را میپوشاند و در قسمت پایینی هرکدام تاریخی قابل رویت است. عمارت اصلی باغ ارم شیراز نمونه نسبتا كاملی از ساختمانهای اواسط دوره قاجاریه است. شیوه معماری عمارت باغ ارم شیراز كه در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار بنا گردیده با ویژگی هایی كه دارد همچون سایر بناهای همانند آن دوره پیروی از اصلوب معماری زندیه و صفویه است. حتی نقوش كاشیهای نمای عمارت نیز تقلید كاملی از تصاویر روی دیوارهای یكی از عمارات عهد صفویه می باشد. بام عمارت اصلی شیروانی است و در جلو، ایوانی دو ستونی با سقف مسطح دارد. ساختمان فعلی باغ ارم شیراز كه واجد خصوصیات معماری دوره صفویه تا قاجاریه است در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه، بدستور و خواست حسنعلی خان حاج نصیرالملك شیراز با خراب كردن عمارت پیشین و برجای آن بنا گردیده است. عمارت پیشین باغ ارم بوسیله جانی خان و محمد قلی خان ایلخانی قشقائی بنا شده بود. سازنده و مهندس عمارت با شكوه فعلی باغ حاجی محمد حسن معمار شیرازی است. عمارت اصلی باغ ارم كه فعلاً موجود و از ساخته های دو نصیر الملك بشمار می آید در سمت مغرب باغ قرار دارد. این عمارت رو به مشرق می باشد و از لحاظ معماری، نقاشی، حجاری، كاشی كاری و گچبری شاهكار صنعت و هنر دوره قاجاریه است. طبقه زیرین كه هم سطح زمین است در وسط دارای یك تالار اصلی بنام حوضخانه است. دو طرف این حوضخانه دو راهرو است و در انتهای هر دو راهرو پله هایی برای رفتن به طبقه بالا ساخته شده. در دو طرف راهروها نیز دو سالن بزرگ قرار دارد. مجاور سالن ضلع جنوبی آشپزخانه خیلی وسیعی است. طبقه دوم عمارت، در وسط ایوانی بزرگ با دو ستون بلند دارد. در پشت این ایوان یك سالن بزرگ واقع و دو جانب آن دو راهرو می باشد كه بالای آن دو گوشوار است و چهار طاق نیز در طرفین راهروها است. در دو طرف ایوان بزرگ دو ایوان كوچك رو به مشرق قرار دارد كه پشت آنها ارسی ها و درك هایی است. این ایوانها هر كدام دارای دو ستون سنگی یكپارچه كوچك می باشد. انتهای شمالی و جنوبی عمارت نیز دو راهرو است. در ضلع جنوبی این طبقه هم در بالای آشپزخانه طبقه زیرین یك آشپزخانه وسیع و به همان اندازه وجود دارد. طبقه سوم در وسط دارای یك سالن بزرگ مشابه سالن طبقه دوم است كه پنجره های آن به ایوان اصلی باز می شود و در دو طرف این سالن دو راهرو قرار دارد. در جنب راهرو ضلع شمالی عمارت دو اطاق و در جنب راهرو ضلع جنوبی یك اطاق و یك سالن بزرگ است. دو ایوان نیز در دو طرف همانند ایوانهای طبقه دوم و درست بالای آنها قرار دارد. بالای آشپزخانه طبقه دوم در طبقه سوم بصورت تراس است. هشت باب اتاق هم در جنوب ضلع شمالی عمارت اصلی و چسبیده به آن قرار دارد. این مجموعه هشت اطاقی همان بار بندی است كه فرصت الدوله شیرازی در آثار عجم به آن اشاره نموده. این اتاقها در سال های اخیر مرمت شده و در حال حاضر به واحد سرپرستی و امور اداری باغ اختصاص یافته. در كنار در ورودی شرقی باغ نیز دو اتاق قرار گرفته كه برای سكونت نگهبانان و خدمه ایجاد شده است. در پشت ساختمان اصلی یعنی در طرف مغرب باغ عمارت و محوطه اندرون قرار دارد. عمارت اندرون دارای دو سالن و پنج اتاق است. ایوان ساختمان اصلی كه رو به مشرق است چنانكه گفتیم در طبقه دوم و سوم قرار دارد. در جلو این ایوان زیبا دو ستون سنگی یكپارچه بلند واقع شده و سرستون ها به طرز ماهرانه ای حجاری شده. نقش سرستون ها را تصویر مردانی با لباسهای دوره قاجاریه و گل و بوته هائی به طور قرینه تشكیل می دهد. در میان ساختمان های دوره قاجاریه در شیراز ایوان دو ستونی باغ ارم از نظر دارا بودن تزئینات گچ بری زیبا بر دیوارهای سه جانب آن نسبت به بناهای مشابه دارای امتیاز خاصی است. كف سالنهای طبقه پایین عمارت هم سطح زمین است. تالار مركزی واقع در طبقه پایین را كه به حوضخانه معروف است برای استراحت در روزهای گرم تابستان ایجاد نموده اند. این تالار دارای آب نمایی است و نهر آب از وسط آن می گذرد و سپس به استخر بزرگی در جلو عمارت مربوط می شود. در وسط تالار حوضخانه یك ستون سنگی حجاری شده قرار گرفته و دیوارها و كف تالار با كاشی های هفت رنگ كه به طرزی زیبا و ماهرانه بكار رفته مزین است. سقف حوضخانه با كاشیهای معرق و هفت رنگ پوشیده شده كه تصاویر زیبایی از شكارگاهها و مناظر طبیعت و داستان خسرو و شیرین و نقوش دیگر را در بر دارد. كاشیهای سقف حوضخانه را باید از بهترین های این هنر در دوره قاجاریه دانست. كاشی های نمای عمارت نیز دارای زیبایی ها و ویژگیهای خیره كننده و دلپذیری است. كاشیكاری ها عموماً به سبك كارهای دوره زندیه و قاجاریه است و طرحها و مناظر بدیعی در آنها بنظر می رسد. كاشیهای نمای عمارت اصلی و عمارت اندرون باغ در اصطلاح اهل این فن مشهور به كاشی هفت رنگ است. از نظر هنر عالی نقاشی نیز این عمارت بی نصیب نمانده. سقف دو سالن طبقه سوم ساختمان كه با تیرهای چوبی و تخته های منظم پوشیده شده دارای نقاشی های زیبا و بسیار نفیسی است. در این نقاشی ها گل و بوته و طرحهای اسلیمی و تابلوهای متعدد از شكارگاه ها و چهره زنان و تصاویری از قصرهایی به سبك اروپایی نشان داده شده. این نقاشی ها شباهت زیادی به نقاشی های سقف ایوان و اتاقهای عمارت دیوانخانه قوام الملكی یا باغ قوام كه اثر لطفعلی خان صورتگر است دارد. هنر ظریف نقاشی روی سقف كه اهل این فن آنرا مرجوك (بر وزن مردمك) نامند در دوره قاجاریه در شهر شیراز كاملاً رواج داشته است.
باغ ارم،شیراز،باغ گیاه شناسی ارم،تاریخچه باغ ارم،اتابک قراچه،سنجر سلجوقی،جانی خان،عمارت،حوضخانه،کاشیکاری،کاشی هفت رنگ،نقاشی روی سقف،مرجوک،قاجار،
سرای افشاریان
از دیگر کاروانسراهای فارس که ناشناخته مانده است سرای افشاریان در بخش شرقی بافت تاریخی شیراز است. این بنا، کاروانسرایی درون شهری در مجموعه ابنیه قوام است. اصل بنا مربوط به دوره قاجار است و در سند آن با کاربری اصطبل ثبت شده است. اما چنانکه از نام آن (سرای افشاریان) و خصایص معماری بنا بر می آید، در واقع یک کاروانسرای درون شهری است. ضلع غربی بنا به کلی تخریب شده است و نیازمند بازسازی است. این بنا تا کنون در فهرست آثار ملی ثبت نشده است.
سعدیه
آرامگاه سعدی یا سعدیه؛ آرامگاه یکی از بزرگترین شاعران قرن هفتم و تاریخ ادبیات فارسی، افصح المتکلمین، ابو محمد شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی است؛ كه در شمال شرقی شیراز، در انتهای خیابان بوستان و در مجاورت باغ دلگشا واقع شده است. این مكان در ابتدا خانقاه شیخ بوده كه وی اواخر عمر خود را در آنجا می گذرانیده است. مشرف الدین سعدی شیرازی، آموزگار زبان پارسی و یکی از پیامبران شعر ایران است. شیخ سعدی شیرازی چنان تاثیر شگرفی بر زبان و ادبیات پارسی گذارده است که امروزه بسیاری از ضرب المثلهای زبان فارسی از اشعار و جملات اوست؛ و ما کمابیش به همان گونه ای سخن می گوییم که سعدی به ما آموخته است. این نابغه بی نظیر در سال 606 ه. ق. در خانواده ای سرشناس و دیندار که به گفته خودش همگی از علمای دینی بودند، دیده به جهان گشود. در کودکی سایه پدر از سرش برفت و در دامان نیای مادری پرورش یافت. وی نخست مقدمات علوم ادبی و شرعی را نزد دانشمندان و سخنوران نامی در شیراز آموخت و سپس به نظامیه بغداد که از معتبرترین مراکز علمی آن روزگار بود رفت. پس از پایان دوره تحصیلات در نظامیه بغداد به سیر آفاق و انفس پرداخت که حاصل سفر طولانی قریب چهل ساله وی؛ دیدار از بین النهرین، شام، حجاز و شمال آفریقا است. تخلص او به سعدی به دلیل زندگانی وی در روزگار سعد بن زنگی و سعد بن ابی بکر بن سعد زنگی، می باشد که به آنها بارها در اشعارش ابراز ارادت کرده و ستوده است. سعدی به آفرینش آثاری پرداخت که پیش از او نظیر نداشت و نقطه کمالی در شیوه شعر و نثر پارسی است. مهمترین اثر منثور او کتاب گلستان است؛ که شامل قطعات فارسی و عربی می باشد و شاهکاری ادبی-اخلاقی است؛ که نه تنها در ایران بلکه در اکثر ممالک اسلامی تا سالها تدریس می گردید. در رأس آثار منظوم وی می توان از کتاب بوستان یا سعدی نامه وی یاد کرد؛ که موضوع آن عرفان، اخلاق، تربیت، وعظ و اصول زندگی است. در مجموع، کلیات سعدی شامل: گلستان، بوستان، غزلیات، مواعظ، مراثی، قصاید عربی، رباعیات، مثنویها، رسائل، مجالس، تقریرات، صاحبیه و خبیثات (هزلیات) است. سعدی غزل عاشقانه فارسی را به اوج کمال خود رسانده و زیباترین عاشقانه های فارسی را در قالب غزل از خود به یادگار گذاشته است. او علاوه بر عرفان و اخلاق که به توانایی در آنها شهره است طنز پردازی بسیار هنرمند و تواناست. سخنان مطایبه آمیز را می توان در جای جای آثار او مشاهده کرد؛ اما اوج طنز او در حکایات گلستان و به شکلی متفاوت در هزلیات قابل مشاهده است. این شاعر و نویسنده عارف، ادیب و متفکر بزرگ ایرانی پس از بازگشت از سفر، در زادگاه خود شیراز، در ذی الحجه سال 690 ه. ق. وفات یافت و پیکرش در خانقاهی که اکنون آرامگاه وی می باشد و در گذشته محل زندگی او بود، به خاک سپرده شد. بنا بر تحقیق آنوبانینی برای اولین بار در قرن هفتم؛ توسط خواجه شمس الدین محمد صاحبدیوانی، مقبره ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد. در سال 998 ه. ق. به حكم یعقوب ذوالقدر، حكمران فارس، خانقاه شیخ ویران گردید و اثری از آن باقی نماند. تا این كه در سال 1187 ه. ق. به دستور كریمخان زند، عمارتی ملوكانه از گچ و آجر بر فراز مزار شیخ بنا شد كه شامل 2 طبقه می شد. طبقه زیرین دارای راهروی بود كه پلكان طبقه دوم از آنجا شروع می شد. در دو طرف راهرو دو اطاق كرسی دار ساخته شده بود. در اطاقی كه سمت شرق راهرو بود، قبر سعدی قرار داشت و معجری چوبین آنرا احاطه كره بود. قسمت غربی راهرو نیز به موازات قسمت شرقی، شامل دو اطاق می شد، كه بعدها شوریده (فصیح الملك) شاعر نابینای شیرازی در اطاق غربی این قسمت مدفون شد. طبقه بالای ساختمان نیز همانند طبقه زیرین بود، با این تفاوت كه بر روی اطاق شرقی كه قبر سعدی در آنجا بود، به احترام شیخ اطاقی ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه دو طبقه ارتفاع داشت. بنای فعلی آرامگاه سعدی از طرف انجمن آثار ملی در سال 1331 ه. ش. با تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی در میان عمارتی هشت ضلعی با سقفی بلند و کاشیکاری شده ساخته و بازگشایی گردید.
شاهچراغ
شاهچراغ یا شاه چراغ آرامگاهی معروف و متبرک است که امروزه به صورت یکی از مهمترین نقاط دیدنی شیراز تبدیل شده است. آرامگاه مربوطه محل خاکسپاری میر سید احمد، پسر امام موسی کاظم، امام هفتم شیعیان است و از اینرو زیارتگاه بسیاری از شیعیان گشته است. احمد بن موسی؛ پسر ارشد امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) در راه پیوستن به برادر خود به سوی خراسان سفر نمود ولی در راه توسط افراد مأمون، خلیفه عباسی، در شهر شیراز به شهادت رسید. این بنا در دوره اتابکان فارس در سده ششم هجری قمری ساخته شد. حیاط شاهچراغ دارای دو در اصلی ورودی است كه در سمت جنوب و شمال حرم از زیر دو سردر بزرگ كاشی كاری شده گذشته و وارد حیاط وسیع حرم میشود. حرم شاهچراغ در سمت غرب حیاط و حرم سید میر محمد؛ برادر شاه چراغ، در سمت شمال شرقی حیاط قرار دارد. دور تا دور حیاط، اتاق هایی دو طبقه ساخته شده كه پیشانی و جرزهای جلو آنها كاشی كاری شده است. ستون های آهنی ایوان حرم به وسیله چوب های نفیس پوشش داده شده و در سقف مسطح آن نیز چوب منبت كاری شده به كار رفته است. در سال ۷۴۵ ه. ق. ملكه تاشی خاتون؛ مادر شاه شیخ ابو اسحاق اینجو، حاکم فارس، اقدامات نیكویی بر بارگاه آن حضرت انجام داد. این بانوی نیكوكار، اقدام به بهسازی بارگاه كرد و در عرض ۵ سال از سال ۷۴۵ تا ۷۵۰ ه. ق. آرامگاهی وسیع و گنبدی بلند بر آن ساخت. همچنین در جنب آرامگاه، مدرسه ای وسیع بنا كرد. او همچنین تعداد زیادی از مغازه های بازار نزدیك حرم و ملك میمند فارس را وقف بر این آستان مقدس كرد. ابن بطوطه، جهانگرد مراكشی، كه در سال ۷۴۸ ه. ق. برای بار دوم به شیراز سفر كرده، در سفرنامه خود درباره اقدامات ملكه تاشی خاتون و توصیف آرامگاه، چنین نوشته است: "این آرامگاه در نظر شیرازیها احترام تمام دارد و مردم برای تبرك و توسل به زیارتش میروند. تاشی خاتون، مادر شاه ابواسحاق، در جوار این بقعه بزرگ، مدرسه و زاویه ای ساخته كه در آن به اطعام مسافران میپردازند و عده ای از قاریان پیوسته بر سر تربت امام زاده، قرآن میخوانند. شب های دوشنبه، خاتون به زیارت آرامگاه میآید و در آن شب قضات و فقها و سادات شیراز نیز حاضر میشوند. این جمعیت در بقعه جمع شده و با آهنگ خوش به قرائت قرآن مشغول میشوند. خوراك و میوه به مردم داده می شود و پس از صرف طعام، واعظ، بالای منبر میرود و تمام این كارها در بین نماز عصر و شام انجام میگیرد. در سال ۹۱۲ ه. ق. به دستور شاه اسماعیل صفوی، بهسازی گسترده ای بر آرامگاه انجام گرفت. ۸۵ سال بعد بر اثر زلزله سال ۹۹۷ ه. ق. نیمی از گنبد آرامگاه ویران شد كه دوباره در سالهای بعد بازسازی گردید. در سال ۱۱۴۲ ه. ق. نادرشاه افشار بهسازی گسترده ای بر این آرامگاه انجام داد و به دستور او قندیل بزرگی در زیر سقف و گنبد آویزان كردند. نادرشاه پیش از گرفتن شیراز و غلبه بر افغان ها، پیمان بسته بود كه اگر در جنگ پیروز شود، بهسازی شایسته ای بر این بقعه انجام دهد. بنابراین پس از پیروزی بر افغانها و تسلط شیراز، ۱۵۰۰ تومان پول آن زمان را صرف بهسازی شاه چراغ كرد. قندیل او ۷۲۰ مثقال وزن داشته كه از طلای ناب و زنجیر نقره ای ساخته بوده اند. این قندیل تا سال ۱۲۳۹ ه. ق. همچنان آویزان بود. در زلزله سال ۱۲۳۹ ه. ق. بنابر تحقیق آنوبانینی، شیراز با خاك یكسان شد و این آرامگاه نیز به كلی مخروبه گردید. نویسنده تذكره دلگشا كه خود شاهد این زلزله بوده است چنین مینویسد: گنبد بقعه شاهچراغ كه از غایت ارتفاع، آفتاب جهان تاب هر روز در نیم روز خود را در سایه آن كشیدی، به یك دفعه چنان بر زمین خورد كه زمین شكافته و در اعماق خاك فرو رفت... و آن عمارات عالی... تو گویی همیشه ویران بوده. پس از زلزله، قندیل اهدایی نادرشاه را فروختند و صرف بازسازی آرامگاه كردند. در سال ۱۲۴۳ ه. ق. به دستور فتحعلی شاه قاجار، حسینعلی میرزا فرمانفرما، پیگیر شد تا كف بقعه را یك متر از سطح زمین بلندتر بسازد. این كار صورت گرفت و به جای استفاده از سنگ و ساروج، آن را از سنگ و آجر و گچ بنا كردند و در آخر ضریحی نقره ای بر قبر نصب كردند. در سال ۱۲۶۹ ه. ق. بر اثر زلزله، گنبد آرامگاه شكست و فرو ریخت. در همان سال محمد ناصر ظهیرالدوله آنرا نوسازی كرد. پس از آن بارها تغییرات دیگری در این بقعه صورت گرفته تا به شکل امروزی خود درآمده است. این زیارتگاه مهم شیعیان، از لحاظ توریسم مذهبی نیز شیراز را جزو نقاط مهم ایران قرار داده است به نحوی که همه ساله زائران بسیاری برای زیارت این مکان مقدس به شیراز مسافرت می نمایند.
عمارت نصيرالملك
مجموعه بناهاي «نصيرالملك» شامل مسجد، منزل، حمام، آب انبار و ... در شهر شيراز واقع شده است.
اين بنا مربوط به «حاجي ميرزا حسن علي خان نصيرالملك» حاكم فارس در زمان قاجار(سده 13ه.ق/ سده 19م) است.
گچكاري و آيينهكاري عمده ترين تزئينات بنا را تشكيل مي دهند.
اين بنا مربوط به «حاجي ميرزا حسن علي خان نصيرالملك» حاكم فارس در زمان قاجار(سده 13ه.ق/ سده 19م) است.
گچكاري و آيينهكاري عمده ترين تزئينات بنا را تشكيل مي دهند.
مقبره شیخ روزبهان
آرامگاه شیخ روزبهان در محله درب شیخ شیراز، در انتهای خیابان لطفعلی خان زند در جانب شرقی شیراز واقع است. شیخ روزبهان از مهم ترین عرفای قرن ششم است و مورد احترام بسیاری از بزرگان فرهنگ و ادب این سرزمین از جمله سعدی شیرازی بوده است. هم اکنون آرامگاه شیخ روزبهان در مکانی قرار دارد که پیشتر خانقاه او بوده است. آرامگاه شیخ روزبهان که روزگاری در مجموعه با شکوهی از مدرسه و خانقاه و مسجد در شیراز واقع شده بود، همراه با دیگر بناهای دینی شهر شیراز، توسط قزلباش شاه اسماعیل صفوی به کلی ویران گردید. در سال 1337 از طرف اداره باستان شناسی وقت استان فارس، تعمیراتی برای مرمت این اثر باستانی انجام شد و در سال 46 شهرداری شیراز خیابانی را از خیابان لطفعلی خان زند تا مقابل آرامگاه شیخ احداث کرد. در دهه پنجاه مقبره مورد بازسازی قرار گرفت. این بنا در فروردین سال 1350 آغاز و یکسال و سه ماه بعد، به شکل کنونی به پایان رسید. سنگ قبری در صدر محوطه قرار گرفته و سنگ صندوقی سبز رنگی که در حاشیه آن نام چهارده معصوم به خط ثلث نوشته شده بر آن نصب گردیده است. بر روی سنگ قبر تاریخ وفات شیخ با این عبارت: فی منتصف محرم سنه ست و ستمائه نوشته شده است. طول سنگ قبر شیخ یک متر و 69 سانتی متر و عرض آن ۵۶ سانتیمتر و ارتفاعش ۴۶ سانتیمتر میباشد. دو تن از فرزندان و نوادگان شیخ نیز در کنار او مدفونند. آرامگاه شیخ روزبهان در سال ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۴۳/۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید.
نارنجستان قوام
باغ قوام از عمارات دوره قاجاريه شيراز است كه در محله بالاكفت و در قسمت شرقي انتهاي خيابان لطفعلي خان زند واقع است. احداث اين بنا توسط علي محمد خان قوام الملك 1267-1257 شروع شده و در حدود سال 1300 ه.ق. توسط ميرزا محمدرضا خان نوه قوام الملك اول و پدربزرگ قوام تكميل شده است. اين بنا يك بار توسط ابراهيم قوام مورد مرمت قرار گرفته است. ساختمان نارنجستان در حدود 940 متر مربع در زميني به مساحت 3500 متر در دو قسمت شمالي و جنوبي بناشد، باقي مانده آن در حدود 2560 متر محوطه سازي شده. اين بنا با 3085 متر مساحت، در دوره قاجاريه به بيروني معروف بوده و با عمارت اندروني كه همان خانه زينت الملوك بوده و در طرف غرب آن بنا قرار گرفته كوچه اي فاصله داشته است كه توسط راه زيرزميني بدان راه مي يافتند. از ويژگي هاي اين مجموعه عمود بودن محور بيروني و اندروني آن بر يكديگر است. اين عمارت بيروني به منظور انجام امور تجاري و نيز برگزاري تشريفات و جشن ها و استراحت و پذيرايي از ميهمانان ساخته شده است. در ورودي اصلي باغ رو به جنوب در راستاي محور اصلي بنا به يك دالان يا هشتي گشوده مي شود. سر در ورودي آن داراي تزئينات آجركاري است. بر پيشاني در ورودي كتيبه اي از سنگ مرمر سرخ رنگ شامل آياتي از قرآن قرار گرفته كه در دو طرف آن ابياتي از آسوده شيرازي درباره باني باغ و تاريخ احداث آن حجاري شده است. هم چنين تاريخ سال 1305 ه.ق در اين قسمت ديده مي شود. بر روي ازاره سنگي دو طرف درگاه، نقش دو سرباز تفنگ به دست دوره قاجاريه، حجاري شده است. در ورودي از چوب ساج است كه بر روي آن منبت كاري صورت گرفته است. سقف هشتي يا دالان ورودي آجركاري و كاشي كاري به صورت ستاره و مقرنس كاري گچي شده است. در پشت دالان (رو به حياط) تصويري از سه خدمتكار كه گلاب و شراب و شربت به دست دارند، كاشي كاري شده است. اين هشتي به وسيله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط مي يابد. اين باغ در سه ضلع شمالي، شرقي و جنوبي داراي ساختمان است و در طول حياط داراي بيست و يك عدد طاق نما است. در دو طرف هشتي، شش اتاق وجود دارد كه در جلو هر يك از آنها ايوان هاي وسيعي قرار گرفته كه در گذشته از اين اتاق ها به عنوان دفتر كار استفاده مي شده و ايوان هاي مقابل اين اتاق ها نيز جهت اتاق انتظار مورد استفاده قرار مي گرفته است. در جلو هر ايوان چهار ستون چوبي و دو نيمه ستون ديده مي شود. اين ستون هاي چوبي در دوره قاجاريه منبت كاري شده است. اين بخش از عمارت كه ضلع جنوبي بنا است داراي ديوارهايي گچ كاري شده است. كف ايوان ها با كاشي هاي سفيد و آبي پوشيده شده است. ازاره بنا با سنگ پوشيده شده و پنج باب پنجره سنگي حجاري شده، به عنوان نورگير در جلو ايوان ها نصب شده است. ساختمان جنوبي باغ به وسيله راه پله اي به زمين هاي طرفين راهروها راه دارد. در وسط اين ساختمان يك طاق نماي بزرگ و دو طاق نماي كوچك ايجاد شده كه به سبك دوره زنديه، كاشي كاري شده است. در طاق نماي بزرگ نقوش سه تن از خدمتكاران دوره زنديه بر روي كاشي ديده مي شود كه لباس هاي بلندي دارند و در دست يكي از آنها قدحي و در دست ديگري جامي است و شخص سوم نيز ظرفي پر از ميوه در دست دارد. در بالاي اين طاق نما دو لچكي كاشي كاري با مناظري از طبيعت و تصويرهايي برگرفته از داستان هاي شاهنامه (رستم، حضرت سليمان) و نيز مناظر شكارگاه و تصاوير مينياتوري ديده مي شود. ازاره اين بخش از نما از سنگ هاي سرخ و نقش برجسته هايي برگرفته از تصاوير تخت جمشيد تشكيل شده است. حد فاصل عمارت جنوبي و عمارت اصلي واقع در ضلع شمالي باغ وسيعي وجود دارد كه از دوره قاجاريه با نرده آهني محصور شده است. ضلع شرقي ساختمان داراي چند اتاق و حياط كوچكي است كه به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته است. در وسط حياط، ورودي آشپزخانه حوض كوچكي وجود دارد كه پاشويي آن از قطعه سنگ هايي سرخ رنگ و بدنه آن از كاشي هاي فيروزه اي تشكيل شده است. در وسط اين حوض نيز فواره اي ديده مي شود. در ضلع جنوبي حياط آشپزخانه ستون سنگي حجاري شده اي به عنوان پايه گلدان وجود دارد. اما عمارت اصلي اين ساختمان در ضلع شمالي آن قرار گرفته است. اين عمارت داراي دو طبقه و يك زيرزمين است. در گذشته اين زيرزمين به عنوان زندان مورد استفاده قرار مي گرفت. طرح بناي اصلي اين عمارت برگرفته از معماري دوره زنديه است. در اين عمارت، تالار بزرگي به طول 9 متر، عرض 5.10 متر و ارتفاع 6 متر با ستون هايي بلند مشرف بر حوض واقع در وسط باغ، وجود دارد. در قسمت شمالي تالار، شاهنشيني وجود دارد كه ديوارها و سقف آن آينه كاري و نقاشي شده و كف اتاق از سنگ هاي مرمر مفروش شده است. اين تالار محل پذيرايي ميهمانان بوده. اين تالار داراي دو ستون سنگي يك پارچه و بلند است. در دو طرف تالار، راهرويي وجود دارد كه به وسيله پلكاني به طبقه دوم متصل مي شود. اين پله ها به دو بهارخواب متصل است. در هر طرف نيز يك سالن بزرگ و يك اتاق وجود دارد. طبقه دوم اين عمارت داراي چهار اتاق است كه دوتاي آن در عقب واقع شده و داراي هشتي و پنجره هايي مشرف بر ايوان است. بيش از اين، اين اتاق ها محلي براي اقامت مهمانان بوده است. اين مجموعه مشتمل بر دو دستگاه شامل 5 اتاق، چهار دستگاه با دو تا سه اتاق و دو دستگاه هر كدام با دو اتاق و شش اتاق تك است. ديواره ها و سقف تمام اتاق ها گچ بري و نقاشي شده است. همچنين در اين طبقه، دو اتاق وجود دارد كه نقاشي هايي بر تيرك هايي چوبي آن ترسيم شده است. نقاشي هاي سقف ايوان بزرگ و بيشتر اتاق ها غالبا" به وسيله لطفعلي خان صورتگر، نقاش مينياتوريست آن دوره، انجام شده است. دو ستون تالار طبقه اول نيز از سنگ مرمر يكپارچه و بدنه استوانه اي و سر ستون هاي مقرنس كاري شده تشكيل شده است. در وسط سقف تالار مدالي بزرگ ترسيم شده و در اطراف آن شش منظره بيضي شكل ترسيم شده است. ديواره هاي اتاق ها نيز با تصاوير گل و بوته، اشكال حيوانات و منظره شكارگاه تزيين شده است. در ناحيه جلويي عمارت اصلي درهاي ارسي با شيشه هاي رنگي ديده مي شود. هلالي ميان ايوان دو ستوني و شاه نشين هم داراي شيشه هاي رنگي است. اين شيشه هاي رنگي در دوره قاجاريه از اروپا به ايران آورده شده، صدف هاي به كار رفته در تزيينات درها نيز از خليج فارس آورده شده است. ازاره اتاق ها و بخاري ديواري شاه نشين از سنگ هاي مرمري است كه از يزد تبريز و شيراز به دست آمده است. روي اين بخاري نقش داريوش هخامنشي حكاكي شده است، اطراف آن نيز مزين به رنگ طلايي است. دو تصوير از محمدرضا خان قوام الملك در دو طرف بالاي اين بخاري حكاكي شده است. ازاره پايين عمارت، از ازاره سنگي عمارت ديوانخانه كريم خان زند است. بر روي سنگ هاي ازاره تصاوير سربازان قاجاريه تفنگ به دست، شير، گور، خرگوش و گل و بوته ديده مي شود. هلالي هاي بالاي عمارت اصلي بالاي عمارت اصلي سه هلالي وجود دارد كه در هلالي وسط نقش دو شير ديده مي شود كه صفحه اي را نگاه داشته اند، بر روي اين صفحه عبارت نصر من ا... و فتح قريب، نگاشته شده است، دو فرشته بر فراز اين صفحه قرار گرفته، آن را به دست گرفته اند. در هلالي هاي كاشي كاري شده طرفين نيز نقش پلنگي ديده مي شود كه آهويي را شكار كرده است. زمينه اين تصاوير مزين به خطوط اسليمي است. نارنجستان قوام كه به دليل كاشت درخت هاي نارنج فراوان در آن، بدين نام معروف شده است، از طرف ابراهيم خان به نوه اش شهرام بخشيده شد و شهرام قوام آن را به مؤسسه آسيايي دانشگاه پهلوي اهدا كرد. فرح پهلوي مخارج تعميرات آن را متقبل شد، پس از آن اين بنا تبديل به موزه اي شد كه در آن مجموعه اي از كتاب هاي پروفسور پوپ نگاهداري مي شد. نارنجستان قوام كه در آن اثر هفت هنر ايراني، گچ بري، نقاشي سنتي، آينه كاري، آجركاري، سنگ تراشي، معرق كاري، و منبت كاري، قابل مشاهده است، در ارديبهشت ماه 1353 با شماره 1073 به ثبت تاريخي رسيد. اين بنا در سال 1345 به دانشگاه شيراز واگذار گرديد و بين سال هاي 1348 تا 1358 مورد استفاده مؤسسه آسيايي تحت سرپرستي پروفسور آرتور اپهام پوپ بود. اين بنا و برخي از ساختمان هاي اطراف آن از سال 1378 در اختيار دانشكده هنر و معماري دانشگاه شيراز قرار گرفته است.
چهارطاقی دارالسلام
این چهارطاقی مربوط به دوره قاجار است و در شیراز(فارس)، بلوارسیویه، روبروی امامزاده ابراهیم، داخل قبرستان واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۵۱۷ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
چهارطاقی ورودی شیراز (برج دیو)
برج دیو (دید) یک چهارطاقی بر فراز تنگه الله اکبر شیراز است. تا آنجا که می دانیم این برج فاقد اهمیت آئینی یا عبادی بوده است و تنها برای نگهبانی از ورودی شیراز ساخته شده است. هرچند این مساله تا کنون اثبات نشده اما ظن هایی در این باره وجود دارد که برج دیو علاوه بر کارکرد نگهبانی و دیدبانی برج احتمالا دارای کاربری نجومی نیز بوده است. با این حال ساختار معماری آن با چهار طاقی های بازمانده از روزگار ساسانی مشابهت هایی دارد. گهواره دید اتاقی در اندازه 4×4 متر از سنگ و ساروج و به صورت گنبدی است. برای فرستادن پیامهای فوری و مهم از تابش نور آیینه، راه انداختن دود، به کار بردن بوق و شیپور استفاده میکرده اند. اصل بنا در روزگار دیلمیان و به دستور عضدالدوله ساخته شده است. مردم شیراز به زبان عامیانه به این سازه گهواره دیو یا برج دیو می گویند. این بنای تاریخی در سمت چپ تنگ الله اکبر واقع شده و در تاریخ ۵ دی ۱۳۵۲ با شماره ثبت ۹۶۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در مورد کاربری این بنا اختلاف نظرهای جدی وجود دارد. علی سامی در کتاب "شیراز شهر جاویدان" می نویسد: "سازنده اصلی این بنا عضد الدوله دیلمی می باشد. او هنگام ساختن دروازه قرآن این چهارطاق را نیز بر فراز کوه مشرف به تنگه سعدی بنا نهاد تا جایگاه دیدبانان و سربازانی باشد که بر رفت و آمد کاروانها و شاهراه های ورودی شمال شهر دید داشته باشند". کرامت الله افسر در کتاب "تاریخ بافت قدیم شیراز" نظر دیگری دارد. وی می نویسد: "طبق روایت طرائق الحقایق، این بنا مقبره عارفی به نام شمس پهلوان بوده و شاه نعمت الله ولی ، هنگام مسافرت به شیراز، مدتی در آنجا به سر برده و علاقه مندان او برای دیدنش به آنجا می رفتند". ماکسیم سیرو نیز در کتاب "آثار ایران" می نویسد:"در شیراز هنوز هم بنای کوچکی را که در شمال شهر و بر یک بلندی رو به روی دروازه قرآن قرار دارد، آتشگاه می خوانند. وقتی از آن بزدید کردیم ملاحظه شد که گنبد و قسمت بالای طاق ها حداکثر متعلق به عصر صفویه هستند. به عکس پایه ها و ستون ها که بر اطراف سنگی تراشیده و توخالی نهاده شده به نظر قدیمی تر بودند. حوضچه ای که بدین طریق ساخته شده تمام سطح داخلی بنا را اشغال کرده است. امکان دارد که این جا معبدی در هواز آزاد بوده که بعدها بر آن بنایی به سبک اسلامی برپا داشته اند". فرصت الدوله شیرازی در کتاب "آثار عجم" در مورد گهواره دید می نویسد:"چهار طاقی که بر فراز کوه رو به تنگ الله اکبر واقع شده چهار پایه دارد و از چهار سمت دری گشاده و بر بالای آن بقعه، گنبدی بوده که هم اکنون خراب است... بعضی گویند در این چهارطاق قبری است ولی آثاری از لوح آن دیده نمی شود. برخی برآنند که آن را اتابکان فارس ساخته برای اینکه به تفرج آیند و جلگه شیراز را در نظر درآورند و هنگامی که سان لشکر می دیدند پادشاه آنجا را مقر خویش قرار می داد. اما به نظر این بنا از امیر عضدالدوله باشد (از وضع بنایی آن چنین استنباط نمود) و علت ساخت آن می باید بر سر قبر کسی باشد و به جهت آنچه مذکور شد که در حق اتابکان می گویند بعید می نماید ". اکنون مدتهاست که شهرداری شیراز در این منطقه درختکاری و پله سازی کرده است و آن را به تفریح گاهی زیبا و جذاب برای گردشگران بدل ساخته است.
کاروانسرا باجگاه
کاروانسرای باجگاه در کیلومتر 18 جاده شیراز-اصفهان در حاشیه جاده در سمت چپ قرار دارد. این کاروانسرا در دوره قاجار ساخته شده است. پلان آن به شکل مربع بوده و ورودی آن در سمت شمالی قرار داشته که هم اکنون از میان رفته است. نمای بیرونی ضلع شمالی به صورت طاقچه نما بوده که دارای 7 عدد در هر سمت می باشدکه دو عدد آن کوچک و بقیه بزرگ هستند. ارتفاع طاقچه نماها از سطح زمین 1 متر و عمق آنها 60 سانتیمتر است. طول طاقنماهای کوچک 90 سانتیمتر و طول طاقنماهای بزرگ 26 سانتیمتر است. دهانه ورودی بنا 220 سانتیمتر بوده و به نظر می رسد که بعد از ورودی، یک هشتی قرار داشته که حد فاصل ورودی و حیاط بوده است. در سمت چپ و راست هشتی دو محوطه قرینه هم تعبیه شده است. محوطه سمت راست به قسمت دیگر کاروانسرا ارتباط دارد ولی فضای سمت چپ فقطبه هشتی محدود می شود. هشتی به وسیله گنبد جری مسقف گردیده است. در کنار در هشتی که به حیاط مرکزی متصل است دو طاقچه آجری وجود دارد. در سمت شمالی کاروانسرا ستون های مرمت شده اس وجود دارد . در همین سمت سه حجره وجود دارد که به صورت طاق و تویزه مسقف شده است. در سمت جنوبی یک ایوان مرکزی وجود داردکه سقف آن به وسیله طاق و گنبد مسقف گردیده است. دهانه این ایوان مرکزی 440 سانتیمتر بودخ که در هر طرف ایوان یک قاب کوچک احتمالا جهت نصب کتیبه وجود داشته است. مصالح اصلی این بنا سنگ و آجر بوده است. دروهن حجره ها اندود گچ و کاهگل مشاهده می شود. بخش عمده این کاروانسرا تخریب شده است. این اثر در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۵۲۹ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت رسیده است.
کاروانسرای احمدی
كاروانسرای احمدی در كنار بازار وكیل، متشكل از قسمت اندرونی و بیرونی با تعداد زیادی حجره در دو طبقه و ایوان هایی با ستون های یكپارچه سنگی، تزئینات كاشی كاری، این کاروانسرا دارای دو حیاط با کفی سیمانی است و حیاط پشتی آن تا حدود 50 سال پیش به عنوان اصطبل حیوانات باربر مورد استفاده قرار می گرفت. صحنی با حوض مدور و خوش نقش، درهای چوبی و قدیمی و یك سنگاب ( ظرفی بزرگ كه از سنگ سازند و در حیاط مساجد و تكایا جای دهند و در آن آب ریزند تا تشنگان از آب آن بنوشند) قدیمی است. این کاروانسرا از کاروانسراهای شیراز است که در محوطه درب شاهزاده قرار گرفته و به وسیله یک دالان با یک خم و پیچش از بازار وکیل جدا می شود. این دالان دارای سقفی خوانچه پوش و گنبد ترک پوش است که روی آن با معرق کاری با کاشی های زرد و آبی رنگ و مشکی تزیین شده است، اما کاشی کاری لچکی های سردر حجره ها مربوط به دوران اختلاط با طرح های گلدانی و پرنده مربوط به سال 1328ه.ق است. جلوی تمامی حجره ها سایه بان های طاق دار با ستون های ساده و بدون مارپیچ وجود دارد. یک جبهه این کاروانسرا دو طبقه است که به وسیله رشته پلکان های موجود در دالان می توان بدان دست یافت. ارتباط این دو حیاط به وسیله یک راه مستقیم و دو دالان پیچ دار با سقفی طاق و تویزه است که درون این دو تالار نیز حجره وجود دارد. این کاروانسرا هم اینک عمده فروشی لباس و پوشاک است. در گذشته این کاروانسرا به وسیله دری به کاروانسرای گمرک راه مییافت که هم اینک مسدود شده است. تصویر کاروانسرای احمدی را نشان می دهد.
نمادگرایی در مقبره حافظ
مقبره حافظ از قرن نهم هجری مورد احترام بوده است. در سال 856 ه. ق. یعنی حدود ۶۵ سال پس از وفات حافظ شمس الدین محمد یغمایی که وزیر ابوالقاسم گورکانی، حاکم فارس بود اولین بار عمارتی گنبدی شکل بر مقبره حافظ ساخت و در مقابل آن حوض بزرگ ایجاد کرد که از آب رکن آباد پر می شد. این بنا بارها تعمیر و مرمت شد تا آنکه به شکل کنونی آن رسید. آرامگاه کنونی حافظ را سرهنگ علی ریاضی(رئیس فرهنگ فارس) با همیاری علی اصغر حکمت و علی سامی بر اساس طراحی معمار فرانسوی آندره گدار بنا کردند. این بنا در 1315 به بهره برداری رسید. هر کس که مجموعه حافظیه گام می نهد با مجموعه ای از نمادپردازی ها مواجه می گردد که آشنایی با آنها فارغ از فایده نیست. بخش ورودی بنا، یادآور زندگی مادی و دنیوی است که با مجموعه پلکانی (دارای دو ردیف که هر کدام نه پله دارد) به بخش دوم که مقبره حافظ قرار دارد متصل می شود. بالا رفتن از این پلکان جدایی از دنیا و اتصال به معنویتی است که در شعر حافظ جریان دارد. گنبد مقبره، نماد خورشید است که فرد با بالا رفتن از پله های نه گانه(در ادبیات کهن فارسی نه آسمان وجود دارد) به دیدار آن نایل می شود. زائر سپس از تعدادی پله پایین می رود تا در مقابل نور حقیقت خاضع باشد. اکنون مقبره حافظ پیش روی اوست.
کاروانسرای بیدزرد
کاروانسرای بیدزرد متعلق به دوره قاجار است و به نام کاروانسرای باباحاجی و در زبان محلی به پستو مشهور است. در اوایل عصر پهلوی از این محل به عنوان پاسگاه نیروی انتظامی استفاده شده است. این کاروانسرا در بیدزرد ، در 25 کیلومتری غرب ناحیه مرکزی شیراز و در سمت راست جاده شیراز فیروزآباد قرار دارد. پلان کاروانسرای بیدزرد به صورت چهار گوش بوده و از مصالح سنگ، آجر و گچ دستکوب ساخته شده است. ورودی این بنا در ضلع غربی واقع شده است و در دوطرف در ورودی دو عدد قاب که احتمالا جای نصب کتیبه بوده است وجود دارد. در قسمت ورودی بنا در سکو تعبیه شده ارتفاع 70 سانتیمتر، طول 210 سانتیمتر و عرض 60 سانتیمتر، بالای هر سکو در قسمت ورودی یک طاقچه که دارای ابعادی به ارتفاع 130 سانتیمتر و عرض 95 سانتیمتر و عمق 35 سانتیمتر بوده تعبیه شده است و به صورت یک طاق و دوتویزه مسقف گردیده است. ورودی بنا فاقد در بوده و عرض ورودی 160 سانتیمتر است و در سمت چپ ورودی پله ای قرار دارد که ما را به پشت بام و طبقه دوم هدایت می کند. در بخش داخلی ضلع غربی در هر قسمت(چپ و راست) سه حجره وجود دارد. انباری برای نگهداری کالا و اصطبل در پشت این حجره ها که ورودی آن در منتهی الیه سمت راست و چپ قرار گرفته، قرار دارد. در بخش جنوبی ده حجره قرار دارد. در حیاط این کاروانسرا یک سکو قرار دارد که نقش بار انداز را ایفا می کرده است. مصالح اصلی این بنا سنگ و گچ است. حجره ها گچ اندود شده اند. در نمای ورودی سنگ تراش خورده به کار رفته است.
کاروانسرای خان زنیان
کاروانسرای خان زنیان در عصر قاجار ساخته شده است و به کاروانسرای مشیری مشهور است. این کاروانسرا در وسط روستای خان زنیان در کیلومتر 40 جاده شیراز به بوشهر قراردارد. این بنا چهار ایوانی بوده و دارای 4 برج هشت ضلعی در اطراف بنا می باشد. مصالح اصلی ساخت آن سنگ و گچ بوده است. سر در ورودی بنا در ضلع جنوبی بنا قرار گرفته که به نظر می رسد محلی برای نصب کتیبه داشته است. این کتیبه اکنون موجود نیست. نمای بیرونی بنا از بیرون دارای 8 طاق نما در هر طرف ورودی بوده که کلا دارای 16 طاق نماست. دو طاق نمای سمت راست و چپ ورودی دو طبقه بوده که طاق اول خنچه پوش و طاق دوم تیزه دار می باشد. طاق نماهای جنوبی به بدنه اصلی الحاق شده اند که دارای نماسازی با سنگ های تراشیده می باشد. در نمای ورودی درون جرزها هر کدام یک مال بند(محلی برای بستن حیوانات) وجود دارد. در نمای جنوبی آبچک و ناودان سنگی تعبیه شده است که بسیار از آن شکسته و از میان رفته است. نوع پوشش ایوان جنوبی به صورت طاق و تویزه است و در داخل ایوان از دو طرف دو درب وجود دارد که دسترسی به فضاهای مجاور را از هر دو طرف امکانپذیر می سازد. فضای بالای برج ها به صورت هشت گوش می باشد که در هر ضلع آن یک طاق نما تعبیه شده است که دارای روزنه های دید جهت نگهبانی از کاروانسرا می باشد. ارتفاع فضای گنبد شرقی 60/2 و عرض آن 3 متر است. دو برج شمال غربی و شرقی از از برج های دیگر بزرگ ترند. عرض آنها 4 و ارتفاع آنها 60/3 است. پوشش پشت کاروانسرا به خصوص روی ایوانهای اصلی سنگ فرش است. دور پشت بام دارای جان پناه است که در آن تیرکش و ناودانهای سنگی تعبیه شده است. راه دسترسی به پشت بام از ایوانهای شرقی و غربی است. ضلع جنوب شرقی کاروانسرا به صورت دو اشکوبه ای (دوطبقه) بوده که دارای یک حیاط مجزا در طبقه دوم است. کف کاروانسرا نیز سنگ فرش است و اتاق های آن پوشش طاق و تویزه دارد. سنگهای تراشیده شده نما و اندود گچ در حجره ها بر زیبایی این بنا افزوده است.
کاروانسرای گمرک
این بنا بعد از كاروانسرای احمدی و در نیمه شمالی شرق بازار وکیل واقع شده است و كاركرد اصلی آن در ارتباط با گمرك بوده است. پنجره های مشبك زیبا، ازاره سنگی ، حوضی با لبه و پاشویه سنگی سرخ از ویژگی های بناست. در فارسنامه ناصری درباره این کاروانسرا آمده است:" کاروانسرای گمرک در محله درب شاهزاده از بناهای حضرت کریم خان زند است. گمرک جایی را گویند که مال تجارت را عوارض گیرند. کاروانسرای روغنی و کاروانسرای فیل صدمه چندین زلزله را دیده و هیچ خللی در بنیان خود ندیدند و محتاج به تعمیر نگشته اند تجار معتبر در حجرات فوقانی و تحتانی آن مسکن دارند". ورودی این کاروانسرا دارای یک کانه پوش است که مقرنس های گچی دارد و دری قدیمی نیز دارد. راهرویی کوچک و یک جفت حجره موجود در آن، حیاط کاروانسرا را به در ورودی پیوند می دهد. سقف راهرو گنبدی با خیز کم است که به وسیله کاربندی (پاباریکها) به روی جرز قرار گرفته است. این کاروانسرا دارای دو طبقه می باشد و در هر طبقه حجره هایی وجود دارد که سطح آنها اندکی از سطح زمین بالاتر است. این حجره ها در چهار ضلع کاروانسرا قرار گرفته اند. حجره های طبقه اول دارای درهای بزرگی است. درِ یکی از حجره ها از درهای قدیمی است که به صورت مشبک چوبی (قاب های کام و زبانه) ساخته شده و دارای سه درک (لنگه) ارسی است. سایه بان های جلوی حجره ها از جنس ایرانیت می باشد. در این کاروانسرا چهار راه ارتباطی در چهار گوشه بنا به طبقه دوم دیده می شود که در هر یک دو رشته پلکان وجود دارد. حجره های طبقه دوم در هر ضلع به وسیله یک در چوبی کوچک به دو قسمت تقسیم شده اند. در جلو حجره های این طبقه، ایوان های کوچکی بنا شده است. در بالای در این حجره ها روزنه های مشبکی برای سهولت نورگیری به کار رفته است. سمت چپ ورودی این کاروانسرا به کال انبار گشوده می شود. در داخل صحن کاروانسرا و نزدیک به ضلع غربی، مسجدی احداث شده که تاریخ ساخت آن مربوط به سال 1319ه.ق است. این مسجد «حسین بن علی» نام دارد. این کاروانسرا هم اینک مرکز عمده فروشی محصولات نساجی است.
باغ عفیف آباد
باغ عفیف آباد یا باغ گلشن از باغهای بسیار زیبای شهر شیراز با وسعت 13 هکتار است. ساختمان باشکوه این باغ توسط میرزا علی محمد خان قوام الملک احداث گردیده است. این ساختمان دو طبقه بوده و با گچ بری ها و مقرنس کاریهای زیبا تزئین شده است. ستون ها شبیه ستون های تخت جمشید با گچ ساخته شده است مخصوصا در تالار بزرگ از چند نقش برجسته تخت جمشید به صورت نقاشی تقلید شده است. از جلو عمارت حوض بسیار وسیعی با لبه سنگی قرار دارد که زیبایی باغ را دو چندان می کند .از زیرزمین این ساختمان به عنوان موزه سلاحهای نظامی استفاده می شود و به عنوان نمونه تفنگ های متعلق به فتحعلی شاه ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه تپانچه دکترحشمت و مسلسل رئیس علی دلواری در این موزه به نمایش گذاشته شده است .ازجمله بناهای دیگراین مکان می توان به قهوه خانه سنتی و حمام خزینه آن اشاره نمود.
سرای مشیر
سرای مشیر که آن را سرای گلشن هم می گویند جنب بازار وکیل قرار گرفته است. سر در ورودی این بنا با کاشی های هفت رنگ مقرنس کاری شده است. این بنا از ساخته های میرزا ابوالحسن مشیرالملک بوده که اکنون محل عرضه صنایع دستی می باشد. سرای مشیر دارای حیاط بزرگی است که در دور تا دور آن حجره هایی در دو طبقه ساخته شده است. در وسط حیاط، حوضی از جنس سنگ قرار دارد که در اطراف این حوض چهار باغچه زیبا دیده می شود. تمام درها و دریچه های حجره ها از جنس چوب (کره چینی) ساخته شده و بوسیله اشکال هندسی و شیشه های رنگی به نحو بسیار جذابی تزئین شده است. بالای درها، طاق نماها و پیشانی حجره ها به طرز زیبایی کاشیکاری گردیده است.
