بنیاد فارس شناسی کازرون

کازرون

شهرستان کازرون یکی از شهرستان های استان فارس در کشور ایران است که در باختر این استان قرار دارد و مرکز آن شهر کازرون است. جمعیت این شهرستان ۲۱۱٬۳۴۱ تن می باشد که سومین شهرستان پر جمعیت استان فارس است. همچنین شهر کازرون با داشتن ۹۶٬۶۸۳ نفر جمعیت پنجمین شهر پر جمعیت استان فارس پس از شیراز، مرودشت، جهرم و فسا می باشد.

آب انبار ده کهنه

آب انبار ده کهنه در شهرستان کازرون بخش خشت و کنار تخته در شرق روستای ده کهنه کمارج واقع است. این بنا بازمانده از عصر صفوی در استان فارس است. این آب انبار در ضلع شرقی کاروانسرای کمارج ده کهنه قرار داردو از سنگ و گچ ساخته شده است. از دو طرف دارای ورودی است که ورودی ضلع شرقی بزرگتر است. در طرف ورودی ضلع غربی دو سکو و بالای سکوها دو طاقچه قرار دارد. درون آب انبار با دیواری از سنگ وگچ به دو قسمت تقسیم شده است. این بنا به صورت مستطیل شکل و دارای دو دریچه و دو روزنه در دوسوی ورودی هاست که محل ورود آب بوده است. بنا دارای سقف جناقی شکل و سرپوشیده با ملاط گچ و پوشش گچ اندود است. آب انبار در قسمت داخلی با لاشه سنگ هایی که از کوه های محلی تهیه شده، بدون هیچ ملاطی سنگ چین شده است. عدم استفاده از ملاط عبور آب از این قسمت بوده است. چند لایه بودن گچ در قسمت هایی از بنا بیانگر آن است که طی سالیان متمادی تعمیراتی در آن صورت گرفته است.

آتشکده فراز مرا آور خدایا

این آتشکده بر سر راه قدیم کازرون به فیروزآباد قرار گرفته و تصور بر آن است که مهرنرسی، وزیر قدرتمند ساسانی موسس آن است. محل کنونی آتشکده مذکور صعب العبور است و ممکن است برای دوری از جمعیت و عبادات خاص ایجاد شده باشد. بنا به روایت طبری، مهر نرسی که خود از اهالی فارس بود، چهار آتشکده در نزدیکی زادگاهش ساخت و سه باغ بزرگ بنا کرد که در یکی از آن‌ها ۱۲،۰۰۰ درخت خرما، در دیگری ۱۲،۰۰۰ درخت زیتون و در سومی، ۱۲،۰۰۰ درخت سرو کاشت که تا دوره پس از ساسانیان نیز وضعیت خوبی داشتند و به‌دست اعقاب او نگهداری می‌شدند. او چهار روستا را بنیان نهاد و در درون هر یک از آن‌ها برای آمرزیدگی روان خویش و سه پسرش، آتشکده‌ای برقرار کرد و آن‌ها را «فراز مرا آور خدایا» (برای خودش)، «زرواندادان»، «کاردادان» و «ماهگُشنَسپان» نام نهاد. افزون بر این، در دشت برین نیز ساختمان‌هایی بنا کرد و آتشکده‌ای دیگر برای خویش ساخت که مهرنرسیان نامیده می‌شد. این آتشکده ممکن است یکی از آتشکده‌هایی باشد که در سده دهم توسط اصطخری ذکرشده بود و می‌گفت که مردم آن را بارین می‌نامند و بر عمارت آن سنگ‌نوشته‌ای وجود دارد که اشاره می‌کند برای ساخت این آتشکده، ۳۰،۰۰۰ درهم هزینه شده‌است.

آتشکده کازرون(پل آبگینه)

آتشکده یا چهارطاقی کازرون در ده کیلومتری جنوب شرقی کازرون قرار گرفته است. در حال حاضر از این آتشکده به جز سه پایه و دو لنگه تاق نیمه ویران چیزی نمانده است. هم آندره گدار و هم ماکسیم سیرو اعتقاد دارند که با توجه به این که ساختمان چهار طاق کازرون از همه جهت شبیه کاخ سروستان است می توان بنای کاخ را نیز به وزیر بهرام پنجم نسبت داد. همچنین آندره گدار می نویسد:«من قسمتی از دیواری که منطقه را محصور می کرده، باز یافتم. در داخل یک گودی بر زمین وجود دارد که بدون شک محل استخری بوده که از میان رفته است». ابعاد خارجی بنا تقریباً 30/5 × 30/5 متر، ضخامت دیوارها یک متر و دهانه ی طاق ها 50/2 متر است. پایه ها از قطعه سنگ هایی که ناهمواری های آن ها را تراشیده اند، در چینه های منظم به کمک ملاطی ضخیم از گچ ساخته شده اند. این نحوه سنگ چینی، به طوری که در ریزش های سمت جنوبی و غربی ملاحظه می شود، در داخل پایه ها نیز ادامه داشته است. ضربی طاقی های بیضی، (ارتفاع از زیر آهانه ی طاقی تا کف زمین حدود 40/2 متر) که یکی از آن ها سالم باقی مانده، به کمک همین قلوه سنگ ها، که اندازه خاصی ندارند، این ضربی ها را فقط ملاط گچی که در منطقه کازرون کیفیت فوق العاده ای دارد بر پا نگهداشته ولی باید بگوییم این شیوه ساختمان استفاده از چوب بست و تخته بندی را ایجاب می کند. گوشه بندی های چهارگانه که بر فراز سطح فوقانی طاقی های بزرگ ساخته شده گنبد را نگه داشته اند. این گوشه بندی ها که شکل و طرح مختصری دارند از ادغام دو سطح استوانه ای پدید آمده اند. در هر طرف آن ها دو گوشوار نه چندان واضح به شکل مثلث قوس دار به پایه دایره شکل گنبد می پیوندند. این مثلث ها در قسمت روی طاقی که از طرف خارج گوشه بندی را محدود می سازد، کمی برجسته هستند. گنبد به کلی خراب شده و از آن چیزی باقی نمانده است و بنا بر این نمی دانیم آجری بوده یا از قطعات سنگ ساخته شده است، چرا که به خوبی مشاهده می شود که کاربنایی بلافاصله بعد از گوشه بندی ها در سطحی مدور و کاملاً مجزا متوقف شده و هیچ گونه آثار جداشدگی و ریزش ندارد و این نشان می دهد که در این سطح کار بنایی مدتی متوقف شده، سپس بالای آن گنبد را به شکل کاملاً محاط بر بنا یا با عقب نشینی ساخته اند. به نظر می رسد بنا دارای اندود بوده و دیواره های داخلی را مسطح کرده اند. این بنا ممکن است یکی از چهار آتشکده¬ای باشد که به گفته طبری توسط مهرنرسه ساخته شده و آقای هرتسفلد بدون آن که دقیقاً محل آن ها را تعیین کند آن ها را واقع در دره بین کازرون و فراشبند می داند. به گفته هرتسفلد یکی از این چهار آتشکده ( که دو تا بزرگ و دو دیگر کوچک بوده اند) آتشکده فراشبند است که شباهتهای زیادی با بنای یاد شده دارد. این آتشکده جزء آتشکده های کوچک بوده است. به هر حال این بنا چه یکی از چهار آتشکده مذکور باشد چه نباشد می توان گفت که از همان گروه و متعلق به همان زمان یعنی دوران سلطنت بهرام پنجم (گور) است.

درياچه پريشان

اين درياچه بزرگترين درياچه آب شيرين ايران است كه يكي از بهترين زيستگاه هاي پرندگان مهاجر در ‌فصل زمستان مي‌باشد.
منابع آبي درياچه عمدتاً باران و چشمه هاي اطراف است.

معبد آناهیتا

معبد آناهیتا از بناهای مشهور شهر باستانی بیشاپور در شهرستان کازرون است. این بنا به صورت مکعبی است که هر یک از اضلاع آن نزدیک ۱۴ متر است و از سنگ‌های تراشیده شده با ابعاد مختلف و بدون ملات به صورت دو جداره ساخته شده است. این بنا با الهام از سبک معماری دوره هخامنشی ساخته شده است که به وسیله بست‌های آهنی به یکدیگر قفل و بند شده‌اند. معبد آناهیتا فاقد سقف مسطح بوده است. معبد بیشاپور سمبل یک پرستشگاه آب است و می‌توان آن را جایگاه نوازش آب دانست. یعنی تنها عنصری از عناصر چهارگانه که به الهه ناهید منسوب است. نماد جانوری این ایزدبانو به شکل گاو می‌باشد که در اطراف معبد، به صورت قرینه یکدیگر قرار گرفته است. با توجه به قداست و اهميت آب در آئين زرتشت و دربين آريائي ها ، معابدي براي نيايش و ستايش آب ساخته شد كه معبد آناهيتا الهه آب، يكي از مهمترين آنها به شمار مي آيد. به نظر مي رسد كه شاهان اوليه ساساني هرگز از اجراي اين فريضه ديني كه موجب رضايت خاطر اهورامزدا و جلب قلوب مردم مي گرديد، غافل نبوده اند . براي ايزد آناهيتا، كه فرشته دودمان و پيروزي آنها محسوب مي شد معابد و نيايشگاه ساختند ومقام آن را به درجه اهورا مزدائي ارتقاء دادند. آثار و اسنادي از اين ستايش بر روي پايه ستونهاي مكشوفه شوش و همدان وجود دارد كه اردشير( موسس سلسله ساساني ) مي گويد « ايزدان مهر و آناهيتا مرا ياري كردند » و اضافه مي كند « بشود كه اهورا مزدا ، آناهيتا و ميترا مرا در پناه خود گرفته و از هر كينه و خصومتي حفظ كنند. بناي معبد آناهيتا در بيشاپورنه تنها از نظر معماري بي نظير و فوق العاده است، بلكه از لحاظ رعايت دستگاههاي تنظيم و تقسيم كننده و كنترل جريان آب نيز نظير نداشته است و شايد فقط بتوان آن را با معبد ناهيد استخر مقايسه كرد. براي ايجاد چنين پرستشگاه عظيم محوطه اي به ابعاد 7×23×27 متر مكعب در عمق زمين خاكبرداري شده و شالوده آن بر طبق نقشه و طرح تنظيمي پيش بيني شده، به نحوي گذارده شد تا آب رودخانه شاپور كه در فاصله 250 متري اين مكان قرار دارد انشعابي از آن به درون اين بنا جاري گردد. البته پيش از احداث اين معبد در اين مكان قنات جريان داشت و معماران و سازندگان ساساني با توجه به گذر آب بگونه اي معبد را انتخاب و شالوده ريزي كرده اند كه از اين موقعيت مناسب حد اكثر استفاده براي گردش آب در آن به عمل آيد. هنوز بقاياي اين قنات قديمي در انتهاي دالان غربي قابل رويت است. اين بناي مكعب شكل كه از سطح زمينهاي اطراف خود در حدود 6 متر پائين تر ساخته شده از 14 متر ارتفاع آن فقط 8 متر از سطح طبيعي اطراف نمايان بوده و بقيه سطوح به علت سردابه اي بودن در عمق زمين قرار گرفته است. در صحن داخلي آن آبگير كم عمقي با گنجايش 60 متر مكعب ساخته شده و اطراف آن سكوئي بوجود آمده كه نيايشگران مي توانستند هنگام اجرا ي مراسم مذهبي بر روي آن گرد آيند. اين سكو از قطعات سنگهاي بزرگ حجاري شده قالبي به ابعاد 47×140 سانتي متر ساخته شده است. در وسط هر يك از وروديها مجراي آبي در داخل سنگهاي زير كف پوش درگاه حجاري شده است تا از هر سه طرف بنا، در مواقع لزوم ( احتمالا در اعياد و جشنها و مراسم مذهبي ) آب به درون معبد جاري شود. مجراي خروجي آب چاهيست كه 4 متر عمق دارد و براي احداث آن محوطه اي را به طول و عرض 180 سانتي متر خاكبرداري نموده اند كه با 4 قطعه سنگ 90×90 سانتي متر از نوع سنگهاي كف پوش معبد پوشيده مي شده است، به طوريكه هم آهنگي و روپوش چاه با كف آبگير بطور يكنواخت رعايت مي شده و مجراي خروجي آب كاملا از نظر پنهان بوده است. نحوه ورود و خروج آب در اين معبد تابع نظم و ترتيبي خاص بوده كه حتي المقدور آب معبد پاك و تازه باشد و به همان اندازه كه آب از سه طرف وارد مي شود، از مجراي سه گانه به تدريج و غير محسوس به زمين فرو رود . دقت و رعايت چنين امري براي گردش آب، اهميت و احترام خاص مذهبي و توجه به نياي فرشته آب را در آن زمان كاملا نشان مي دهد .. با توصيفي كه به عمل آمد معلوم مي شود كه دراين مكان نوازش و بازي با آب و نيايش آب بيش از هر چيز ديگري مورد توجه بوده است.

کاروانسرای ده کهنه کمارج

کاروانسرای ده کهنه کمارج در30 کیلومتری کازرون و در سمت راست جاده کازرون - بوشهر در روستای ده کهنه کمارج واقع شده است. نقشه کاروانسرا چهار ایوانی و چهار برج در چهار گوشه آن بنا شده است . احداث بنای چهار ایوانی با حیاط بازمرکزی سابقه ای طولانی در معماری ایران داشته که نمونه این نقشه را می توان در کاخ آشور در بین النهرین مشاهده کرد. در دوره اسلامی ، از پلان4 ایوانی برای ساخت بناهای مذهبی و غیر مذهبی مانند مدارس ، مقابر ، مساجد و کاروانسراها استفاده گردید. این کاروانسرا مربع شکل و ابعاد آن 74 متر می باشد . ورودی به صورت راهرویی به شکل چهار طاقی است که سقف آن با کاربندی های ساده گچی پوشش داده اند و ضلع شرقی و غربی این راهرو به اتاق هایی به صورت قرینه را پیدا می کند که هر یک از این اتاقها از طریق یک ورودی به اتاقهای دیگر مرتبط می شوند. در این کاروانسرا اتاق هایی برای مسافران در اطراف حیاط مرکزی ساخته شده که این اتاقها به وسیله یک سری ایوان به حیاط باز می شوند. در پشت اتاقها ، در ضلع غربی و شرقی بنا اصطبل هایی برای نگهداری از چهارپایان قرار دارد و در چهار گوشه بنا محل هایی را برای دسترسی به اتاقهای پشت کاروانسرا و همچنین اصطبل ها ساخته اند. معماری کاروانسرای ده کهنه کمارج به دلیل وجود عناصری چون سنگ و خاک و گچ و آهک که به فراوانی در این منطقه یافت می شود، نوعی خاص از معماری را ایجاد کرده است. مصالح اصلی برای ساخت بنای کاروانسرا از سنگ و گچ و در بعضی قسمتها از ساروج استفاده شده است. کف حیاط گلی و پشت بام به وسیله کاهگل اندود شده است. تزیینات بنا، ساده و بهره گیری از گچ به عنوان شکل دهنده عمده تزیینات این بنا در نمای داخلی، طاق نماها، ایوانها و نمای خارجی بوده است. نمای قاب تمامی دربها و پنجره ها و اطاق ها و ایوانها با سقف هلالی شکل ساخته شده است و پشت بام آن مسطح با شیب ملایم ساخته و در قسمتهایی که اتاقهای بزرگ قرار دارد سقف ها قوسی شکل می باشند. روشنایی اتاقهای کاروانسرا به هنگام روز از طریق روزنه های سقف و یا پنجره ها تامین می شده است. در خارج از این کاروانسرا، آب انبار کمارج قرار دارد که در قدیم منبع تامین آب کاروانیان بوده است.

کاروانسرای شاه عباسی کمارج

این کاروانسرا در سمت راست جاده کازرون – بوشهر و 100 متر بعد از روستای کمارج مرکزی، در سمت جنوب قرار گرفته است و تصور بر آن است که از روزگار شاه عباس باقی مانده است. این کاروانسرا بنایی مستطیل شکل است به طول و عرض 63 در 34 متر است و مساحتی بالغ بر 2142 متر دارد و چهار ایوانی است. این بنا از سنگ و گچ ساخته شده است. و درب اصلی و ورودی آن از سمت ضلع شرقی بنا می باشد. پس از ورود به چهار طاقی می رسیم که در دو طرف آن دالان مانندی قرار دارد و سپس وارد حیاط کاروانسرا می شویم. در وسط حیاط آثار حوض آبی دیده می شود که از سنگ لاشه ساخته شده است. در اطراف حیاط اتاق های متعددی ساخته شده اند که اتاق های ضلع جنوبی کاملا از بین رفته است و تنها آثار پی بنا قابل مشاهده است. ضلع شمالی دارای اتاقهایی است که کاملا سالم است و دارای سقف هلالی است. این اتاقها آغل گوسفندان دامداران محلی بوده است و به همین دلیل تعمیراتی در آنها صورت گرفته است.

کاروانسرای میان کتل(کاروانسرای سنگی)

از بناهای دوره صفویه در کازرون است. این کاروانسرا یکی از کاروانسراهای سنگی ایران بوده است و در دشت برم واقع شده است. این کاروانسرا را شاه عباسی نیز می نامند. مساحت کل اين بنای بزرگ که پلانی مستطيل شکل دارد در حدود3۵۰۰ متر مربع (66*56)بوده که ۲۵۰۰ متر مربع از آن را زيربنای حجره ها در اطراف حياط مرکزی شامل می شود. اصلی ترين ويژگی اين کاروانسرا، نما و ديواره های ويژه آن است که تماماً از سنگی با نام مالون (مارن) ساخته و پرداخته شده است. سنگ مالون علاوه بر نمای بيرون در تزئينات داخلی همچون اغلب طاقچه های گچبري شده بنا و ناودان های سنگی نیز به کار رفته و همچنين در بالای در ورودی کاروانسرا سنگبری زيبايی به شکل نوع خاصی از ترنج ايرانی طراحی شده است. در نمای سر در و نمای داخلی بنا از سنگ های اتابکی تراش خورده استفاده شده است که دارای جنبه کاربردی و تزئینی است. ضلع جنوبی بنا به وسیله سنگ نما تزئین شده است و تقریبا سالم مانده است. سردر اصلی بنا در ضلع جنوبی است که از زیبایی خاصی برخوردار است. در سمت چپ سردر اصلی و در دو طرف ایوان دو پلکان برای دسترسی به پشت بام تعبیه شده است. کاروانسرا به لحاظ معماری به صورت چهار ايوانی با حياط مرکزی و از سنگ لاشه و گچ ساخته شده است. در مرکز اضلاع شرقی و غربی دو حجره بزرگ و همچنين دو حجره کوچک در هر دو سوی اين قسمتها قرار دارد. در اضلاع شمالی و جنوبی نيز چهار حجره کوچک وجود دارد. اصطبل نگهداری احشام نیز در بخش جنوب‌ غربی آن قرار دارد که از طریق دالانی وسیع به محل درب ورودی مکان متصل می‌ شود . آب‌ انبار این بنا نیز در ضلع شمالی آن قرار دارد که در این قسمت نیز با حوضچه ‌ای تمام سنگی برخورد می ‌کنیم.ر زاویه خارجی بنا یک برج مدور جهت حفاظت از کاروانسرا وجود دارد. این کاروانسرا در جاده قدیم شیراز کازرون ، حد فاصل بین دشت ارژن و کتل پیر زن در نزدیکی روستای کلانی واقع است و گفته می شود که در زمان نادرشاه افشار که بندر بوشهر به عنوان یك بندر نظامی رونق گرفته بود، یکی از مقرهای اصلی حاکمیت به حساب می آمد. این کارونسرا در دوران قاجاريه توسط مشیر الملک بازرگان معروف فارس تجديد بنا و مرمت شده است.کاروانسرای میان‌ کتل در سال 1379 و با شماره ‌ی 3668 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

کاروانسرای چنار راهدار

این بنا در مجاورت پاسگاه چنار راهدار و در سمت چپ جاده شیراز به کازرون و در مسیر جاده قدیمی واقع شده است. اصل بنا در دوره صفوی ساخته شده است و به صورت چهار ایوانی است. مصالح اصلی ساخت آن سنگ لاشه و گچ می باشد. سر در اصلی بنا به سمت جنوب است. در چهارگوشه بنا برج های شش گوش سنگی ساخته شده استکه بیشتر جنبه حفاظتی دارد. فضای اصلی کاروانسرا چهار برج در چهار گوشه و فضای الحاقی در بخش شرقی نیز دو عدد برج دارد. فضای الحاقی شامل دو سالن ستون دار ، سه اتاق و یک حیاط است. حیاط اصلی کاروانسرا به صورت مربع که در چهار طرف آن چهار ایوان کوتاه قرار دارد. این حیاط ها با سنگ تراش نماسازی شده است. لبه بیرونی ایوان با سنگ قاب بندی شده است. در وسط حیاط یک سکو قرار دارد. کف حیاط از ایوان ها پایین تر است. داخل اتاق ها گچ اندود شده است پوشش به صورت طاق و تویزه است. در بعضی مورد از طاقهای هلالی استفاده شده است. نکته جالب این بنا ناودانهای سنگی آن است. در جلو بنا سنگ هایی در دیوار جهت بستن حیوانات نصب شده است. پوشش بام کاروانسرا کاهگل و به صورت مسطح است. در بخش شمال غربی یک حیاط کوچک قرار دارد. این اثر در تاریخ ۱۴ تیر ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۷۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای کنارتخته

کاروانسرای کنارتخته که یکی از سه کاروانسرای تاریخی موجود در شهرستان کازرون است و پیشینه ی آن به دوران صفوی باز می گردد، در بخش غربی کازرون و به فاصله 50 کیلومتری این شهر قرار دارد . کاروانسرای کنارتخته از نوع کاروانسراهای درون شهری می باشد که جایگاهی برای استراحت کاروانیان بوده است. این کاروانسرا به خاطر قرارگرفتن در مبدا اتصال به استان بوشهر، از اهمیت تاریخی بالایی برخوردار است. این کاروانسرا در دوران قاجار از رونق فراوانی برخوردار بوده است و مشیرالملک شیرازی افزون بر بهسازی آن، پلی در نزدیکی اش می سازد که اهمیت آن را دوچندان می کند. کاروانسرای کنارتخته شامل: بازار، گرمابه، آب انبار و مسجد است و برای ساخت این بنا از لاشه سنگ و گچ استفاده شده است. کاروانسرا در فضایی به مساحت سه هزار مترمربع قراردارد و ضلع جنوبی آن به صورت دو اشکوبه (طبقه) است، که اشکوب دوم را در زبان محلی بهارخواب می گویند. در ضلع جنوبی بنا یک ایوان قرار دارد که به یک سرای(صحن) مستطیلی شکل باز می شود. در بخش داخلی آن و در پیرامون سرای مستطیل شکل، رواق هایی با تاق های جناقی شکل وجود دارد که در جلو این رواق ها سکوهایی برای نشستن افراد وجود داشته است. در صحن این بنا یک آب راه (کانال) برای خروج آب های اضافی به بیرون از کاروانسرا وجود داشته است. همچنین ناودان های سنگی در بخش پشت بام برای آب بارندگی ساخته شده است. در بخش جنوبی و شمالی بنا شبستان هایی با ستون هایی قطور وجود دارند که سقف شبستان را تحمل می کنند. در قسمت جنوب شرقی بنا یک پله سنگی قراردارد که به پشت بام کاروانسرا راه پیدا می کند. در بخش مرکزی صحن این کاروانسرا یک حوض مستطیل شکل قرارداشته که امروزه از بین رفته است. این اثر تاریخی به شماره 2850 در سال 1388 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

شهر بیشاپور

در فاصله 25 کیلومتری غرب کازرون و در حاشیه رودخانه شاپور، شهر باستانی بیشاپور مربوط به دوره ساسانی قرار دارد. این شهر به دستور شاپور اول ساخته شده و تاریخ ساخت آن براساس کتیبه پهلوی ستون های نیایشگاه مربوط به سال 266 میلادی است. شهر بیشاپور شامل سه بخش می باشد. بخش نخست یا اصلی که توسط یک حصار و دیوار سنگ چین محصور بوده و بناهای حکومتی و مذهبی همچون تالار تشریفات، کاخ والرین، ایوان و حیاط موازئیک و معبد آناهیتا را شامل می شود. بخش دوم که قسمت حفاظتی و نگهبانی شهر بوده، شامل قلعه ای بنام قلعه دختر می باشد که در طرف شمال بر سینه کوه تنگ چوگان قرار گرفته است.