گراش
شهرستان گراش یکی از شهرستان های استان فارس به مرکزیت شهر گراش است. جمعیت این شهرستان بر پایه سرشماری سال 1395 برابر با ۵۳٬۹۰۷ تن بوده است شهرستان گراش از شمال با شهرستان اوز، از شرق و جنوب با شهرستان لارستان، از غرب با شهرستان لامرد و از شمال غرب با شهرستان خنج همسایه است. بخش گراش در تاریخ 11 بهمن 1388 از شهرستان لارستان جدا شده و تحت عنوان شهرستان گراش، بیست و هفتمین شهرستان استان فارس نام گرفت.
آب انبار های گراش (هفت برکه گراش)
هفت برکه نام مجموعه‌ای از ۷ آب انبار در شهر گراش در استان فارس است که در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند، قدمت این آب انبارها به دوره صفوی می‌رسد و هم اینک کاربری ندارد. هفت آب انبار گراش در بافت تاریخی این شهر و در کنار قبرستان قدیمی به فاصله بسیار کمی از یکدیگر قرار دارند که بنابر اسناد تاریخی موجود، تاریخ ساخت آنها به دوره صفوی و قاجار می‌رسد. بر اساس کتیبه موجود یکی از این آب انبارها در دوره قاجار مرمت شده‌اند. این بناهای تاریخی از سنگ و ملات گچ و آهک ساخته شده‌اند و دارای مخازن استوانه‌ای و پوشش گنبدی و درگاه‌های متعددی هستند. هفت آب انبار یا برکه گراش در سال 55 در قالب یک پرونده به شماره 1327 در فهرست ملی به ثبت رسیده‌اند. عمده این آب انبارها که قدمتشان به دوره صفوی می‌رسد در واقع منبع مناسبی برای ذخیره آب مصرفی مردم بوده و تا سه دهه اخیر نیز کاربری داشتند. یکی از آب انبارها دارای کتیبه است و به نام سازنده آن حاج ابوالحسن گراشی متعلق به 200 سال قبل حک شده است ، با این حال کارشناسان نمی‌توانند به صراحت قدمت این بناهای تاریخی را به یک دوره خاص نسبت دهند.
کاروانسرای برمیر
کاروانسرای برمیر گراش در غرب شهر گراش واقع در شهرستان در مسیر جاده کاروان‌رو گراش-لامرد واقع شده‌است. با توجه به معماری بنا، ساخت آن، متعلق به دوره قاجاریه است. نام این کاروانسرا به دلیل مجاورت با برکه میر به کاروانسرای بر میر مشهور شده‌است. مصالح ساخت کاروانسرا شامل: سنگ و ملات و گچ است. ایوان (سردر ورودی) بنا، در سمت شمال واقع شده‌است. ضلع جنوبی و ضلع شمالی فاقد ساخت و ساز بوده و تنها به وسیله یک دیوار محصور شده‌است. ساخت و ساز کاروانسرادر ضلع شرقی و غربی آن است. دیوارهای خارجی بنا، دارای پشتیبان‌هایی است که از خطر ریزش بنا جلوگیری می‌کند. این پشتیبانها در بدنه شمالی و جنوبی و غربی دو تایی و در بدنه شرقی سه تایی است. در بدنه شرقی، فضای مرکزی دارای طاق و تویزه است که یک ورودی آن را به دو اتاق تودرتو با پوشش گنبدی شکل متصل می‌سازد. قسمت غربی کاروانسرا، پوشش یکسانی دارد به نحوی که فضای مرکزی دارای پوشش گنبدی شکل بوده و در دو طرف آن، در شمال و جنوب دو اتاق گنبددار، ساخته شده‌است. دو اتاق مجاور اتاق مرکزی دو در ورودی جهت دسترسی به حیاط کاروانسرا دارند. طاقهای ورودی‌ها به صورت تیزه‌دار است. قطر اغلب دیواره‌های بنا ۵۰ سانتیمتر است و فقط دیوار بیرونی ضلع شرقی ۸۰ سانتیمتر است. این بنا، از تابستان ۱۳۸۰ جزآثار ملی به شمار می‌آید و به ثبت میراث فرهنگی کشور رسیده‌است.
کاروانسرای فداغ
کاروانسرای فداغ از آثار تاریخی فداغ واقع در شهرستان گراش فارس است. این کاروانسرای قدیمی بنایی سنگی است که دارای هشت ستون مجزا از هم در دو قسمت است که یکی از قسمت‌های آن تخریب شده است. اصل بنا از لاشه سنگ و ساروج ساخته شده و دارای سقفی گنبدی شکل است. به همین دلیل به چهارطاقی فداغ مشهور است. این اثر تاریخی حال و روز مناسبی ندارد اما خوشبختانه اخیرا مورد توجه و بازسازی قرار گرفته است.
برکه کَل، بزرگترین آب‌انبار ایران
این بنای تاریخی و با شکوه یکی از عجیب‌ترین و به احتمال زیاد، بزرگترین آب‌انبار تاریخی ساخته شده در ایران است. قدمت این آب‌انبار به دوره قاجار و حدود ۲۰۰ سال پیش می‌رسد. این بنا که برای مصارف کشاورزی و آب آشامیدنی مردم ساخته شده، هنوز به عنوان منبع آب برای مصارف کشاورزی کاربرد دارد. قطر داخلی این برکه ۲۹ متر و عمق آن ۲۱ متر است. مخزن آن همانند اکثر آب‌انبارهای موجود در گراش، دایره‌ای شکل بوده و مصالح استفاده شده در آن از ساروج است. این آب‌انبار به عنوان یکی از نمادهای اصلی تاریخ گراش شناخته می‌شود.
قلعه همایون‌دژ
قلعه همایون‌دژ مربوط به دوران‌های تاریخی پس از اسلام است و در شهرستان گراش، بلندترین نقطه کوه مشرف به شهر گراش واقع شده و این اثر در تاریخ ۲ آبان ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۵۰۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این قلعه مربوط به عصر شاه زندو و پیش از آن است امیر محی‌الدین از طرف سید عفیف الدین شاه زندو مامور فتح این قلعه شده با دلاوری بر آن چیرگی می‌یابد این دژ تاریخی در ادوار مختلف مرکز حکومت بود و در این اواخر در درگیری نیروهای رضاشاه پهلوی با زادان خان گراشی بناهای آن به وسیله هواپیما بمباران شده آثارش از بین می‌رود. این قلعه که در حال حاضر، فقط مخروبه‌های آن باقی است. بر روی تل بزرگی به ارتفاع ۱۰۷۰ متری، از سطح دریا، بنام «کلات» قرار دارد که شهر گرداگرد آن، توسعه یافته‌است. این قلعه نظامی، یکی از نقاط مهم منطقه بوده که ساخت آن، مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی بوده‌است و در زمان حکومت فتحعلیخان گراشی، بیگلربیگی لارستان و بنادر (متوفی ۱۳۱۲ ه. ق) در درگیری خان گراش با قشون دولتی، تخریب شده‌است. علأالدوله در تاریخ لارستان می‌نویسد: این قطعه، دارای سه قلعه فوق هم بوده که قلعه‌اول محل سکونت مردم قریه گراش بوده و قلعه دوم، محل تفنگچیان و مستحفظین قلعه و قلعه سوم آن محل سکونت حاکم گراش و خانواده‌اش بوده‌است این قلعه دارای (هشتاد) آب‌انبار، مسجد، حمام، عمارت عالیه، مأمن و پناهگاه مردم لارستان بوده که در زمان رضاشاه، آن قلعه خراب گردیده‌است. قلعه شامل : چند باب خانه، مسجد، حمام- در قسمت غربی نارنج قلعه با کاشی‌های لاجوردی لوزی شکل به ابعاد ۱×۹ و ۲×۹ سانتیمتر، زندان و چندین آب‌انبار (برکه) ساروجی است. در سمت شمالی قطعه خانه‌ای بزرگ که به حاکم وقت تعلق داشته و به نارنج قلعه موسوم بوده با دو برج دیده‌بانی در قسمت شمالی و اطاقهای آینه کاری درقسمت شرقی بنا وجود داشته در سمت جنوبی قطعه، بالای در ورودی، برجی بنام «برج بارگاه» نیز وجود داشته. همچنین از سال ۱۳۸۱، پنج شهید گمنام در این محوطه‌ی تاریخی دفن شده‌اند.
سد تنگ‌آب
سد تنگ آب که در تنگه‌ای به همین نام در جهت جنوب غربی گراش واقع در کوه سیاه در زیر قله‌ای به نام «بُنِ مُرُک» قرار دارد و مربوط به دوره ساسانیان است که در دوره صفویان بازسازی شده و سه پشت‌بند جهت جلوگیری از تخریب آن ساخته شده‌است. مصالح استفاده شده در سد و پشت‌بندهای آن سنگ و ساروج بوده و جوی آبی از همان جنس، جهت آبیاری مزارع، از کنار سد تا دشتی موسوم به دشت بَرا (دشت بالا) کشیده شده‌است که در مسیر این جوی تا دهانه‌های تنگه دو استخر ساروجی نیز احداث گردیده‌است. هم‌اکنون پشت این سد به‌طور کامل با رسوب پر شده و در روی آن درخت‌های کنار مشاهده می‌شود. این بنا از تابستان ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
برکه حاج‌اسدالله از موقوفات دوره قاجاریه
برکه حاج‌اسدالله، پس از برکه کل بزرگترین آب‌انبار تاریخی این شهر است. این آب‌انبار داری شش دهنه و سقف گنبدی عظیمی است که بر روی آن با مصالح سنگ، ملات گچ و اندود ساروج، گرفته شده‌است و سنگ پله‌های پاکنه آن در بدنه شرقی تا انتهای مخزن ادامه دارد. در بالای طاق یکی از سردرها سنگ لوحی نصب شده‌است که حاوی ابیاتی است که بانی آن سروده‌است. این بنا از تابستان ۱۳۸۰، از سوی میراث فرهنگی کشور در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
مجموعه تاریخی هفت‌برکه
هفت برکه، مجموعه‌ای از هفت آب‌انبار در اندازه‌های مختلف است که در فاصله کمی نسبت به هم قرار دارند و در مسیر رودخانه فصلی بنام بزئرد در محله ناساگ واقع است. از این هفت آب‌انبار، پنج حلقه آن دارای سقف گنبدی شکل و دو حلقه دیگر بدون سقف است که بزرگترین و معروف‌ترین آنها به برکه حاج ابوالحسن مشهور است.
حسینیه سنگ‌آوی
حسینیه سنگ‌آوی مربوط به دوره قاجار است و در بافت قدیم گراش واقع شده‌است. این اثر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
تپه باستانی گال
تپه گال که در زبان محلی به آن بَئر گال گفته می‌شود، یکی از آثار دوران پیشاتاریخ در گراش است. به گزارش سازمان میراث فرهنگی، با توجه به کشف سازه‌هایی از خشت خام در اندازه‌های بزرگ و در عمق ۳ متری از سطح زمین و نیز ظروف سفالی و دست‌سازهای سنگی، قدمت تپه گال و سکونت در اطراف آن، به چهار هزار سال می‌رسد. در امتداد تپه گال، تپه‌های دیگری نیز قابل مشاهده هستند که در زبان محلی به آنها جاشهر گفته می‌شود. با توجه به این که این جاشهرها هنوز مورد کاوش‌های کارشناسانه و مطالعات تخصصی قرار نگرفته‌اند، می‌توان به روشن شدن زوایای تاریکی از تاریخ کهن گراش و منطقه جنوب فارس امیدوار بود.
حسینیه اعظم
حسینیه اعظم به علت عظمت و شکوه خاصی که از لحاظ معماری اسلامی در آن به چشم می‌خورد مورد توجه مسافران و توریست‌ها قرار گرفته‌است. این بنا که از آغاز ساخت آن تا کنون دوبار بازسازی، تغییر شکل و همچنین گسترش یافته‌است، شامل دو سالن مردانه و زنانه، حیاط، وضوخانه زنانه و مردانه، سقاخانه، آشپزخانه، اتاق‌ها و باغچه‌هایی در دو سوی دالان ورودی بوده و در گوشه شمال غربی بنا پاساژی با کاربرد تجاری ساخته شده‌است. وسیع و بدون ستون بودن سالن‌ها، کاشی هفت رنگ نمای بیرونی، مناره‌ها و همچنین درب‌های معرق کاری شده آن از مشخصات بارزی است که به زیبایی و شکوه این حسینیه افزوده‌است.
مسجد آخوند
مسجد آخوند گراش یکی از قدیمی‌ترین مسجدهای بر جای مانده در گراش است که در محله ناساگ واقع شده‌است. این توسط شیخ عبدالحسین و برادرش شیخ محمدباقر، بنا شده‌است. این مسجد دارای دو سنگ لوح می‌باشد؛ یکی مربوط به بنای مسجد که سال ساخت این بنا با توجه به تاریخ ذکر شده در نوشته، سال ۱۰۴۵ هجری قمری بوده و توسط حاج زینا آخوند و پسرش ابراهیم بنا شده‌است. سالن این بنا، دارای طاقهای تیزه است که بر روی چهار ستون حمال در چهار بَرِ آن قرار گرفته‌است و در چهار ضلع سالن طاق‌نماهایی در مقابل هر کدام از طاق‌ها ساخته شده‌است. شبستان مسجد نیز دارای چهار ستون دایره‌ای شکل با طاقهای هلالی در جهت شرقی-غربی و سقفی هلالی شکل است و حیاط آن در جهت شرق بنا ساخته شده‌است، این بنا شامل سالن اصلی، حیاط و شبستان است.
